Hadis usulu – Giriş

Daha sonraları, kelimenin kullanılışında bazı gelişmeler olmuştur. Umumî manasında herhangi bir değişiklik görülmemekle beraber, dînî çevrelerde bazı haber çeşitlerine isim olarak verilen özel bir manâ kazanmıştır. İbn Mes’ûd’tan nakledilen bir haberde bu manâ açık bir şekilde görülür. İbn Mes’ûd demiştir ki: “En güzel söz, Allah’ın Kitabı’dır.”( İbn Mes’ûd’tan nakledilen bu sözün çeşitli rivayetleri için bkz. Buhârî, Sahih, VII. 96; Müslim, Sahih, II. 592-593.)

Nihayet hadîs lafzı, Hazreti Peygamberin sözlerine ıtlak olunmuş ve onunla ilgili bütün haberlere hadîs denilmiştir. Ebû Hureyre tarafından sorulan bir soruya Hazreti Peygamberin verdiği cevapta bu kelime, bizzat Hazreti Peygamber tarafından bu manada kullanılmıştır. Ebû Hureyre, Hazreti Peygambere: ” yâ RasûlAllah! Kıyamet günü senin şefaatine nail olacak en mes’ûd kimse kimdir?” diye sorduğu zaman, Rasûlullah ( S.A. v.) ona şu cevabı vermiştir: “Senin hadîse karşı olan iştiyakını bildiğim için, bu hadîs hakkında hiç kimsenin bana senden Önce soru sormayacağını tahmin etmiştim. Kıyamet günü benim şefaatime nail olacak en mes’ûd kimse, hulûs-ı kalple lâ ilahe illa’llah diyen kimsedir.”( Prof. Dr. Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 10-11)

’’Bu dönemde sünnet , hadisten daha genel ve hadislerin doğru olup olmadığını tespite temel bir kriterdir.Hadis için yazı ile tespit ne ise , sünnet için iz bırakması zamana damgasını vurup sosyalite kazanması odur.Bir hareketi sünnet haline getiren şey , bir anlamda toplumun ona kazandırdığı pratik değerdir.’’(D.İ.B.Görmez , Metodoloji Sorunu , s. 233)

Hadisin lugat ve istilah manaları üzerinde kısaca durduktan sonra gelelim asıl meselelere ;

Kaynağı açısından Hadisler

Kutsi hadis ne demektir ?

Hz.Peygamberin bazı hadisleri insanlara söylerken ’’Allah teala şöyle buyuruyor.’’ demesine bakarak bu sözlerin manasının onun gönlüne Allah tarafından ilham edildiğini anlıyoruz.Bu tür hadislere kutsi,rabbani ve ilahi hadisler denilmektedir.Yani lafız peygamberimize aittir ama mana Allah’a aittir. Kur’an ile karıştırmayalım.Kur’an ayetlerinin manası ve lafzı Allah’a aittir.Kur’an ile namaz kılınır,hatmi yapılır oysa kutsi hadiste böyle bir şey söz konusu değildir.Ayetlerin tamamı şüphesizken kutsi hadislerin bir kısmı şüphelidir,uydurmadır.Ayetlerin tamamı mütevatirken kutsi hadisler için aynı şeyi söyleyemeyiz .( Kur’an tanımı için bakınız : Prof.Dr.Muhammed Ali Sabuni,Tibyan fi ulumil kuran-usulu tefsir,Alimul kütüb,s.8-OMÜ’de hadis üzerine yüksek lisans yapan öğrencilere okutulmaktadır.)
Kutsi , kutsiyyun : ismi mensup kalıbıdır. Sahih ,hasen,zayıf,mevzu (uydurma) olabilir.

Merfu hadis ne demektir ?

Sahabeden günümüze dek, herhangi birisinin senetli ya da senetsiz olsun ’’ peygamber şöyle yaptı,şöyle buyurdu.’’ diyerek peygamberimize isnad edilen sahih , hasen,zayıf,mevzu (uydurma) sözlere merfu hadis denir. Merfu : merfuun,i.meful kalıbıdır. Söz , fiil , takrirdir.

Mevkuf hadis ne demektir ?

Sahabilerden birine senetli veya senetsiz nisbet edilerek ’’Falanca kişi şöyle dedi , yaptı.’’ diye nakl edilen sözlerdir.Söz , fiil , takrirdir. Sahih , hasen,zayıf,mevzu (uydurma) olabilir.

Maktu hadis ne demektir ?

Tabiin veya onlara tabi olanların söz , fiil ve takrirleridir. Sahih , hasen,zayıf,mevzu (uydurma) olabilir.Ebu Hanife bu çeşit hadis için : ’’    هم رجال نحن رجال Rasullah’tan ( S.A. v) gelen hadisin başımız gözümüz üstünde yeri vardır.Sahabeden gelenlerde tercih yaparız.Tabiinden gelenlere gelince onlar da rical (racul’ün cemisi: adamlar) biz de ricaliz.’’der.( Elmedhal , sünenül kübra,sayfa 111 ;El itkan,144 ; Serahsi , mebsut:3,11 ; Siyeru alamu nubela,6,401 ; Takrir ve tahbir,2,415 )

Kabul Ve Red Açısından Hadisler

Mütevatir hadis ne demektir ?

Mütevatir hadislerin hepsi makbuldür.Mütevatir , yalan üzere birleşmeleri mümkün olmayan raviler topluluğunun , her nesilde kendileri gibi bir topluluktan naklettikleri , işitme veya görmeye dayanan hadislerdir.Tenkide tabi tutulmazlar.Reddi kafir eder.( Nihat Dalgın,Yunus Macit-Kültürümüzü Şekillendiren Hadisler-Etüt Yayınları,s.35) çünkü Kur’an’da mütevatirlik ile günümüze ulaşmıştır.Mütevatir hadis lafzen ve manen olarak ikiye ayrılır…

Ahad hadis ne demektir ?

Mütevatir olmayan hadislere ahad hadis denilir.Hadis kitaplarındaki hadislerin neredeyse tamamı ahattir.Ahad hadisi kendi içerisinde aziz,meşhur… ayırabiliriz.
Ahad hadisler mütevatir kesinliğinde olmadığından incelemeye tabi tutulurlar.Kabule şayan olabilmeleri için sahih veya hasen hadisteki niteliği taşımalıdır.Öyle ise bir hadisin sahih olması için ne şarttır ?

Sahîh, adalet ve zabt sıfatlarını hâiz olan râvilerin, muttasıl senetle rivayet ettikleri şâz ve muallel olmayan hadislerdir.( Prof. Dr. Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları)

Metaini aşer dediğimiz şartlar aranmaktadır.Aşağıdaki özellikler bir ravide varsa onun naklettiği hadis sahih olamaz ;

1-Kizburravi : Ravinin yalan söylemesi.
2-İthamur ravi bil kizb : Ravinin yalan söylemek ile itham edilmesi.
3-Fiskur ravi : Ravinin fasık olması.
4-Bidatür ravi : Ravinin bidatçı olması.
5-Cehaletur ravi : Ravinin meçhul olması.
6-Gaflet : Ravinin dikkatsiz olması.
7-Kesretül kalet : Ravinin çok hata yapması.
8-Suul hıfz : Ravinin yanlış,hatalı ezberlemesi.
9-Vehm : Ravinin ezbere bildiği hadisleri birbirine karıştırması ve ne rivayet ettiğini bilememesi.
10-Muhalefetu sikat : Ravinin , sağlam güvenilir ravilere aykırı şeyler rivayet etmesi.

Sahih hadisin lizatihi ve liğayrihi kısımları vardır…Bir hadisin sahih olması için çok kişi tarafından nakl edilmesi gerekmez.Senet ve metinde problem yoksa o hadis sahihtir.Sahih hadis ile amel etmek gerekir.

Hasen hadis nedir ?

Râvileri âdil ve zabıt, isnadı muttasıl olan, şüzûz ve illetten salim her hadîse sahîh denilmiş, adalet ve zabt sıfatlarının en üstün derecede bulunması halinde de o hadîs, sahih li-zâtihi olarak adlandırılmıştır.Bu terim Tirmizi ile birlikte gelmiştir.
Ancak bir hadîs râvisinin zabtında bulunan kusur, yahut zayıflık, o ravi tarafından rivayet edilen hadisin sahih olarak tavsif edilmesine engel olursa, bu takdirde o hadîs, diğer sıhhat şartlarının tam olması halinde, hasen olarak isimlendirilir ve sahih hadis derecesinin altındaki bir dereceye iner.

Râvisinin zabtındaki kusur sebebiyle isnadı hasen olan bir hadis, başka bir sahih isnadla rivayet edilecek olursa, hasen hadis râvisindeki zabt kusuru, diğer rivayetle telâfi edilmiş ve sıhhat yönünden kuvvet kazanarak sahih mertebesine yükselmiş olur. Ancak kendi isnadıyla hasen olan, fakat başka bir isnatla da rivayet edilmek suretiyle sahîh mertebesine yükselen bir hadise, şüphesiz kendi şartlarıyla sahih olmaması dolayısıyla sahih li-zâtihi demek mümkün değildir. Fakat hasen iken, başka bir isnatla da rivayet edildiği için sahih derecesine yükselmiş olması dolayısıyla ona sahîh li-gayrihi denilmiştir.( Prof. Dr. Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 36-37)

Zayıf hadis nedir ?

Sahih ve hasenin şartlarını taşımayan hadislere zayıf denir.Sahihteki özelliklerden kaç tane eksikse hadis o kadar zayıf olur.Zayıfların kısımları 49’dan 510’a kadar olduğu görüşünü taşıyanlar vardır.( Çakan , Hadis Usulü,s.131)

Zayıf hadis ile amel ?

1-Asla amel edilmez.
2-Her konuda amel edilir.
3-Amellerin fazileti konusunda amel edilir.

İbn Hacer :’’ Amel edilirken o hadisin sabit olduğuna inanılmamalı,aksine ihtiyaten emel edildiği bilinmelidir.’’
’’Zayıf hadisi rivayet ederken derste veya vaaz esnasında anlatırken ’ Hz.Peygamber şöyle buyurdu’ gibi kesin ifadeler kullanmaktan sakınılmalıdır.’’ (Ahmet Naim,Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi,Mukaddime , s.348) Aksine ’’Hz.Peygamberden rivayet edildiğine göre ’’ vb. ihtimal taşıyan cümle kurulmalıdır.Sahih hadis rivayet ederken de kesin ifade kullanılmalıdır.

Mevzu hadis ?

Hz.Peygamber adına yalan uydurmak ile cerh edilmiş ravinin rivayetlerine mevzu yani uydurma hadis denir.Bu sözde hadis demek olup bu sözün veya fiilin peygamberimizle alakası olmadığı anlamına gelmektedir.

Bir kişinin mevzu olduğunu bildiği veya kuvvetle zannettiği halde uydurma bir hadisi rivayet etmesi haramdır.( Aliyyül Kari,Mevzuat,s.10) Böyle bir hadisi uydurma olduğunu bildirmeden rivayet eden Hz. Peygamberin bu husustaki (مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّدًا، فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ Muttefekun aleyh) tehdidine dahil olur.( Davutoğlu,Sahih – i Müslim Tercemesi ve Şerhi,1,18,22)

Uydurma olduğunu bilmeden nakledecek olursa günah işlemiş olmaz ancak çok titiz davranması gerektiği bir konuda gereken dikkat ve hassasiyeti göstermediği ve araştırma yapmadığı için ciddi kusur işlemiş olur.Sıhhati hakkında bilgisi olmadığı bir haberi vermekle belki de günahkar olur.( Aliyyül Kari,Mevzuat,s.11 ;Sağani,Mevzuat , s.1)

Mevzu Hadîslerin Zuhuru ve Hadîste Vaz Sebeplerinden Bazıları

1.     Siyasi ve İtikadî İhtilaflar
2.     İslâm Düşmanlığı
3.     Cinsiyet, Kabile, Mezhep Kavgaları
4.     Vaaz ve Hikayeler
5.     Halîfe ve Emirlere Yaklaşma Arzusu
6.     Halkı Hayırlı İşlere Yöneltme Arzusu

Mevzu Hadisi Tespitin bazı yolları (yüksek derecede ilim gerektirir,bizler anca kitaplara uyarız.)

1.     Ravinin kendi itirafı
2.     Metaini Aşera
3.     Kur’an’a aykırı oluşu
4.     Tarihi gerçeklerle uyuşmayışı…

* Uydurma hadis derken ne kast edilir ?

Hz.Peygamber adına yalan uydurmak ile cerh edilmiş ravinin rivayetlerine mevzu yani uydurma hadis denir. ( Nihat Dalgın,Yunus Macit-Kültürümüzü Şekillendiren Hadisler-Etüt Yayınları,s.41)

Örnekler :

İbn Cevzi ,:’’     هَذَا الْحَدِيثُ لا أَصْلَ لَهُ ’’ der.Tercümesi : şu hadisin aslı yoktur.Benzer bir cümle olarak هَذَا حَدِيثٌ لا يَصِحُّ diyor yani ’’şu hadis sahih değildir.’’ diyor.İlgili kitaptan alıntı : قَالَ ابْنُ عَدِيٍّ: أَحَادِيثُهُ مَوْضُوعَاتٍ İbn Adiy ne demiş ? ’’Onun hadisleri mevzudur.’’ (El İLel ,Cilt 1 , sayfa 19-22.Daru kutubil ilmiyye,Beyrut,1.Baskı,iki cilttir.)

Suyuti : ’’ لا يَصِحُّ ’’ der.Yani sahih değildir.’’ موضوع ’’der yani uydurmadır.( Elleali,Suyuti,cilt 1,Yayın evi el Marife,Beyrut,1983 yılında basıldı.Birinci baskı)

Hadislerin sıhhat konusunda görelilik var mıdır ?

Her hadis usulü bilgini ,aynı metotları kullanmaz.Metotlarda görelik olduğu için hadislerin zayıflığı,mevzuluğu hakkında verilen görüşlerde de tıpkı fıkıh meselelerinde olduğu gibi ihtilaflar mevcut olacaktır.Konuyla ilgili birkaç örnek aşağıda verilmiştir :

‘’Babalarınıza iyilik yapın ki çocuklarınız da size iyilik yapsın.Siz fuhuştan kaçının ki hanımlarınız da fuhuştan korunsun.’’(Taberani,Evsat : 1,299) Ebu Hatim’e göre ,Senedi batılken Suyuti’ye göre hasendir.

‘’Hayrı,güzel yüzlü olanlarda arayın.’’ (Ebu Yala,Müsned : 8,199) Suyuti,metni sahih, senedi hasen derken,İbnül Cevzi ve Sağani mevzu demiştir.

‘’Bir kimse zengine zenginliği için hürmet ederse, dininin üçte biri gider.’’ (Ebu Nuaym,Hilye : 3,46) Suyuti,zayıf derken İbni Cevzi mevzu demiştir.

‘’Bir kimse zengine zenginliği için hürmet ederse, dininin üçte biri gider.’’ ( Ebu Nuaym,Hilye : 3,46) Suyuti,zayıf derken İbnül Cevzi mevzu demiştir.

‘’Nefsini bilen,Rabbini bilir.’’Sağani mevzu derken,Muhyiddin Arabi,rivayet olarak sahih olmasa da keşfen bir hadis olduğunu belirtmiştir.
‘’ Dua,mü’minin silahıdır.’’(Kudai,Müsned:1,116) Zehebi ve Suyuti bu hadise sahih derken,Elbâni zayıf demiştir.’’

Bir hadisin a veya b adlı kitapta geçmesi onun sahih olduğunu göstermez.Bu kitap ne kadar büyük alimin kitabında yer alırsa alsın durum budur.O kitapta zayıf hadis oluşu , o alimin hata yaptığına delil olamaz çünkü amellerin fazileti hakkında zayıf hadis kullanmak caizdir.Caiz olmak ile birlikte o hadis hala sahih değildir.Öte yandan zayıflık,sahihlik… bunların göreceli olduğunu söyledik.

Mevzuat kitaplarına örnekler

1.     El mesnu,Aliyyul Kari ; Yayın evi : Mektebu ruşd-Riyad,tek cilt.
2.     El mekasidul hasene,Sehavi ; Yayın evi : Daru kitabil Arabiy-Beyrut,tek cilt.
3.     El fevaidi mevzua,Hanbeli ; Yayın evi : Darul verak-Dımaşk,tek cilt.
4.     El asaril merfua,El Hindi ; Yayın evi : Kütübül ilmiyye-Beyrut,tek cilt.
5.     El fevaidi mecmua,Şevkani ; Yayın evi : Kütübül ilmiyye-Beyrut,tek cilt.
6.     Türkçe bir kitap : Uydurma olduğunda ittifak edilen hadisler,Aliyyül Kari,İnkılap yayınları-Çeviren: Halil İbrahim Kutlay
7.     El mesnu’ , Celaleddin Suyuti ; Yayın evi : El marife-Beyrut,iki cilt.
8.     El mevzuatul kübra,İbn Cevzi ; Yayın evi : Fikr-Beyrut,üç cilt .
9.     Zaifu sünen-i Tirmizi,Elbani ; Yayın evi : Mektebul islami-Beyrut
10.     El ilel,İbn cevzi ; Yayın evi : Kütübül ilmiyye-Beyrut,iki cilt.
11.     El menar,İbn Kayyim cevziyye ; Yayın evi : El metbuatul islami-Haleb,tek cilt

Hadis ilmine dair yazılan bazı kitaplar

1.     İhtilaful hadis,İmam Şafii,müessisetü kütübil sikafiyye,Beyrut,tek cilt.
2.     Garibul hadis,Kasım bin Sellam,Daru kutübül ilmiyye,Beyrut,tek cilt
3.     El ilel,Ali bin Medine (Künye: Eba Bekr) , mektebetül islamiyye,Beyrut,tek cilt.
4.     Tevilu muhteliful hadis,Abdullah bin müslim (İbn Kuteybe) , mektebetül kulliyyat,Kahire,tek cilt
5.     El ilelul kebir,Tirmizi,Alimul kutub,Beyrut,tek cilt.
6.     Garibul hadis,İbrahim bin ishak el harbi,Darul Medine,Cidde,üç cilt.
7.     El ilel,İbn ebi hatim el razi,yayın evi : ibn hazm , Beyrut,üç cilt.
8.     Şiaru eshabil hadis,Hakim , Darul hulefe,Kuveyt, tek cilt.
9.     Nasihul hadis ve mensuhuhu,İbn Şahin,Kütübül ilmiyye,Beyrut,tek cilt
10.     Garibul hadis , Hattabi,Abdul kerim ibrahim ğazbavi,suud,2cilt.
11.     Marifetu ulumul hadis,Hakim,Kütübül ilmiyye,Beyrut,tek cilt
12.     Şerefu eshabil hadis,Hatip el bağdadi,yayın evi: ibn Teymiyye,Mısır,tek cilt.
13.     Meseletul uluvvi vennuzuli fil hadis,İbn Tahir,yayın evi : ibn teymiyye,Kuveyt ,tek cilt.
14.     El itibar finnasihi vel mensuh minel asar,Muhammed bin musa el hazimi,yayın evi : ibn hazm,Beyrut,iki cilt.
15.     El kavlul musedded,İbn hacer,yayın evi : ibn teymiyye,Kahire,tek cilt
16.     Taliku talik,İbn hacer,mektebetu islami,umman,5 cilt
17.     Talikat,Darekutni,Farukul hadis-Kitabul islami-mısır,tek cilt

Rical-Cerh-Tadil Kitaplarına Örnekler

1.     Tehzibu Tehzib,İbn Hacer,Kütübül ilmiyye,Beyrut
2.     Takyîd Li-Marifeti Ruvati’s-Sünen vel-Mesânid,İbn Nutka,Meariful osmaniyye,2cilt.

3.     Zeylüt takyid,Muhammed bin ahmed el mekki ebu tayyib,Kutubul ilmiyye-Beyrut-Lübnan,2 cilt
4.     El cerh ve tadil,İbn Ebi Hatim el Razi,9 cilt İhyahu türasil Arabi-Beyrut
5.     El kamil fi zuafai rical,Abdullah bin adiy el cürcani,Daru kutubil ilmiyye-Beyrut,9 cilt.
6.     Tebsirul müntebih tecrirul müştebih,İbn hacer,Mektebetül ilmiyye,3 cilt
7.     El sikat,İbn Hibban,Mearifu Osmaniyye,11 cilt
8.     El muğni fiz zuafa,Zehebi, İhyahu türasil Arabi-Beyrut,2 cilt
9.     Tehzibul esma vel luğat,İmam Nevevi,Daru kutubil ilmiyye,Beyrut,4 cilt
10.     Tarihu esmail sikat,İbn Şahin,Daru selef,Kuveyt,1 cilt
11.     Mizanul itidal fi nakdir rical,Zehebi,Daru kütübil ilmiyye-Beyrut,8 cilt.
12.     Esmaül müdellisin,Suyuti,Darul Ceyl,Beyrut-Lübnan,1 cilt
13.     Ricalül muvatta ,Suyuti,mektebetü ticari,Mısır,1 cilt
14.     El zuafu vel metrukin,Nesai, müessisetü kütübil sikafiyye,Beyrut,tek cilt.
15.     El zuaful sağir ve yelihizzuafai vel metrukin,Buhari, Darul marife-Beyrut,1 cilt