’Ameller niyetlere göredir.’ diye tercüme edilen hadisi çoğunuz duymuştur.Kaynaklar ile bu hadise biraz ilave yapalım dedim.
Konumuza kaynaklık edecek olan hadis, Sahih-i Buhari’nin ilk hadisidir.Genelde insanların hadis bilgisini görmek için bu soruyu soranlar olmuştur : ’Buhari’nin ilk hadisi nedir ?’
إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا، فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ
“Ameller ancak niyetlere göredir; herkesin niyeti ne ise eline geçecek odur. Kimin hicreti, Allah ve Resulü (rızası ve hoşnutlukları) için ise, onun hicreti Allah ve Resulüne müteveccih sayılır. Kim de nail olacağı bir dünya veya nikahlanacağı bir kadından ötürü hicret etmişse, onun hicreti de hedeflediği şeye göredir.” (1)
Şarihler bu hadise ne kadar yer ayırdı ?
Buhari şerhleri ;
I. Kirmani 9 sayfa (el-Buhari bi şerhi’l Kirmani)
II. İbn Hacer el-Askalani 10 sayfa (Fethu’l Bari)
III. Bedreddin Ayni 28 sayfa (Umdetu’l Kari)
IV. Siraceddin Ebi Hafs ömer b.Ali b.Ahmet el-Ensari el-Şafii 84 sayfa (el-Tevzih li şerhi camii’s sahih)
Elbette şarihlerin bu açıklamaları Sahih-i Buhari’de geçen ilk hadis içindir.Oysa bu hadis Sahih-i Buhari’de tekrarlı olarak geçmektedir.Örneğin Ayni, kitabu’l İman adlı bölümde bu hadise 8 sayfa daha yer verir…
Müslim şerhleri ;
I. İmam Nevevi 3 sayfa (el-Minhac)
II. Kadı İyaz 2 sayfa (İkmalu’l-Mu’lim)
III. Suyuti 2 sayfa (el-Dibac)
IV. Cabir Derbendi Dehli 3 sayfa (Fethu’l-Mülhim)
Allah teala nebisine ve tüm nebilerine ’amellerin niyetlere bağlı’ olduğunu vahyetmiştir.Bunun da delili Allah tealanın ayetleridir(2) Ameller ancak niyet ile sahih veya fasit , merdut veya makbul olur.Herkesin niyeti ne ise eline geçecek olan odur.Yani hayırdan ve şerden neyi kast ederse onu karşılık olarak onu bulur.İhlas gibi,riya gibi…(3)
İmam Şafi, Ahmed b. Hanbel, Ali b. el-Medini, Ebu Davud, Tirmizi, Darekutni ve Hamza el-Kenani’nin bu hadisin İslamın üçte biri(yle alakalı) olduğuna ittifak etmiştir.Bazıları da üçte bir değil de dörtte bir demiştir.Dinin geri kalan kısmını tayin etme hususunda ihtilaf meydana gelmiştir. İbn Mehdi bu hadis için ilimden otuz konu ile ilgilidir, der.İmam Şafii ise 70 ilmi konu ile ilgilidir der.(4)Denilmiştir ki ; Niyet , amelden daha beliğdir bunun için amelsiz de olsa niyet kabul edilirken , niyetsiz amel kabul edilmemektedir.İyilik yapmaya niyet etmenin bir karşılığı varken,niyetsiz yapılan ibadetin karşılığı yoktur.Nitekim bir hadiste ’Müminin niyeti,amelinden hayırlıdır.’ buyurulmuştur.(5)
Bu hadisin sıhhatine dair en ufak şüphe yoktur. Bu hadis,İslamın rükünlerinden ve imanın kurallarından biridir.Bu hadisle bağlantılı olarak fukaha,muhaddis ve şarihler arasında bir hayli ihtilaf meydana gelmiştir.Örnek : İmam Malik bu hadise binaen , Ramazan orucu için Ramazan ayının evvelinde tek niyet ile (Niyet ettim 1 ay oruç tutmaya) tüm ayı oruçlu geçirmenin caiz olacağına hükmetmiştir,gerekçe olarak da bir aylık orucun tek ibadet olması ileri sürülmüştür.Ebu Hanife,Şafii,Ahmet (R.Anhum) ise bir rivayette , her gün için ayrı niyet edilmesi gerektiğini ifade etmişlerdir.Gerekçe olarak da her günün ibadeti müstakil/başlı başına bir ibadettir,denilmiştir.(6)
Bu hadis,şer’i amellerin muteber oluşunun ve sevap getirisinin niyete bağlı olduğuna delildir.Peki bu hadis ne kadar şümullüdür ? Evzai,Ebu Hanife ve diğerlerine göre abdestin geçerlilik şartları arasında niyet yoktur.(ilgili hadis bu konuyu kapsamaz.)Onların delili ise abdest almanın müstakil/başlı başına bir ibadet olmayışıdır.Abdest , bir başka ibadetin geçerlilik şartları arasında yer alır,namaz gibi.Ayrıca bu hadis samimiyetten bahsetmektedir,her güzel şeye niyet etmenin gerekli olduğuna delil değildir diyen şarihler de vardır.(7)
________________
Dipnotlar
1-Kısa dil bilgisi :
إنما , hasr ifade eder.Sadece/yalnızca/ancak/başka değil…Buna ayetlerden de pek çok örnek bulabiliriz.Örneğin : إِنَّمَا الحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ ’’ Şüphesiz dünya hayatı ancak/sadece bir oyun ve eğlencedir. ’’(Muhammed,36) Bk.Kirmani, El-Kevâkibu’d-Derârî fî Şerhî Sahîhi’l-Buhârî,c.1,s.17, Daru ihyau turasi’l Arabiy,Beyrut,2.Baskı,1981; Fethul Bari,İbn Hacer el-Askalani,c.1,s.12,Darul Marife,Beyrut; İmam Nevevi,Müslim şerhi (el-Minhac) ,c.13,s.54,1.Baskı,1929,el-Matbaatu’l Misriyye bi’l Ezher / أعمال kelimesi , عمل kelimesinin çoğuludur.Cemi kıllettir.Kıllet çoğullar 10’dan yukarıyı kapsamaz diye kural vardır.Buna göre,tüm niyetleri kapsar mı ? diye bir soru sorulsa cevap olarak denir ki bu kural nekreler içindir,marife kıllet cemiler için değildir.Bu anlatım aynen niyyat kelimesi için de geçerlidir.Bk. Ayni,Umdetu’l Kari,c.1,s.61, Daru Kütübi’l ilmiyye,1.Baskı,2001,Beyrut… أعمال kelimesi hadiste marife olarak geçmiştir. الأعمال (el-amal/ameller) denir ki bu kelimedeki elif-lam harfleri istiğrak içindir.Bu durumda tüm amelleri kapsar.Gerek namaz,gerek oruç,zekat,hac … olsun.Öte yandan istiğrak olmasına karineler el verişli olmadığından tüm amelleri kapsamaz da denilmiştir. Bk. Ayni,Umdetu’l Kari,c.1,s.63, Daru Kütübi’l ilmiyye,1.Baskı,2001,Beyrut; Kirmani, El-Kevâkibu’d-Derârî fî Şerhî Sahîhi’l-Buhârî,c.1,s.17,Daru ihyau turasi’l Arabiy,Beyrut,2.Baskı,1981; Fethul Bari,İbn Hacer el-Askalani,c.1,s.11,Darul Marife,Beyrut…Öte yandan ’amellerin mükemmelliği niyetlere göredir.’ diye anlayanlar da olmuştur.Yani onlara göre amelin geçerli olmasaı değil,faziletinin yüksek olmasında amel şarttır./Amal kelimesi mübtedadır,raf alameti sonunda yer alan zahir zammedir. نيات kelimesi de نية kelimesinin çoğuludur. نوى ـ ينوي (Darabe-yedribu babı) kelimesinden müştaktır. يصيب fiilinin mazisi أصاب ’dir.İf’al babından muzaridir. مانوى Ma,mevsuledir.Neva fiili,mazi fiildir.Mukadder fetha üzerine mebnidir.Fethanın zuhuruna teazzur mani olmuştur.Bu fiilin faili ise müstetirliği cevazen olan huve zamiridir.Bu cümle sıla cümlesidir ve iraptan mahalli yoktur. فمن ’deki ’fe’ harfi isti’nafiyyedir.Men ise şart ve cezm harfidir.Sukün üzerine mebnidir.Mahallen merfu ve mübtedadır.Haberi ise şart cümlesi ve cevabıdır. كانت nakıs mazi fiildir.Fetha üzerine mebnidir.Şart fiili olduğundan mahallen meczumdur.Ta,müenneslik tasıdır. هجرته ’daki hicret kelimesi kane’nin ismidir.Merfudur,raf alameti sonunda yer alan zahir zammedir.Ayrıca muzaftır.Ha zamiri muzafun ileyhtir,bu yüzden mahallen mecrurdur.Muttasıl ve zamme üzerine mebni zamirdir. إلى harfi cerdir. الله mecrur isimdir.Cer alameti kesradır.Car ve mecrur kane’nin mahzuf haberine mutealliktir.Ayrıca car ve mecruru kane’nin haberi sayıp bunları (car ve mecruru) mahallen mensup sayabiliriz…
Tahric :
Hadisin lafızlarında farklılıklar mevcuttur.Bazı rivayetlerde بِالنِّيَّاتِ (çoğul) niyetler manasında geçerken , bazı rivayetlerde بِالنِّيَّةِ (tekil) niyet olarak geçmektedir.Bazı rivayetlerin başında da إنما kelimesi geçmez , hadis direk الأعمال lafzı ile başlar.Hadislerin bazıları da الأعمال بِالنِّيَّةِ فمن كانت şeklindedir yani ما نوى lafızları geçmez.Ayni farklı lafızları 6 olarak belirtmiştir.Elbette bu rakam sadece Buhari’de geçenler içindir.
1. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ Suyuti – Ciyad
2. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ Hadis-i Ebu Kasım el Celiy
3. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ el cami fil ilel ve marifetu rical,Ahmet B.Hanbel
4. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ elfevadidi celile ,İbn ukayl
5. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Ebü’l-Fütuh Mecdüddin Muhammed b. Muhammed b. Ali et-Tai, Kitabü’l-erbain fi irşadi’s-sairin ila menazili’l-müttakin
6. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Fevaid,Ebu hasan bin Talha el Ne’li (2 kez)
7. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Şerhu müsned-i Ebu Hanife,Molla Aliyyül Kari,s.221,Daru Kutubi’l İlmiyye,Beyrut,1.Baskı,1985
8. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Müsned, A.B.Hanbel
9. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ Müsned,A.B.Hanbel
10. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ elfevaidi müntekat ala şerhil imameyn,Muhammed bin Muhtar bin Müeyyid billah
11. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Hadis-i Ebu Nasr
12. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ el Zühd,Hünad bin el sirry
13. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Safvetuttefasir , Ebu zür’a tahir bin muhammed el Makdisi
14. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ meşiha, ebi Abdullah el Razi (2 kez geçer)
15. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ elfevaidi müntekat an şuyuhi sikat,muzaffer bin hüseyn bin besti
16. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ Sahihlerden 40 hadis,ismail bin ahmet bin muhammed nisaburi
17. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ ehadis, an şuyuh ebi muhammed el be’lebekky
18. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ el fevaidi mültefizza vel feraidil mültekitta,muhammad bin mekki bin ebi el reca (2 kez)
19. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ meşihah, Ebu huseyn bin muhtedi billah
20. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ fevaidi muhrace , şuyuhu ebi abdullah el müezzin
21. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ sahih-i buhari,muhammed bin ismail el Buhari
22. اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ sahih-i buhari,muhammed bin ismail el Buhari
23. الْعَمَلُ بِالنِّيَّةِ sahih-i buhari,muhammed bin ismail el Buhari
24. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ehadisu ve hikayat , ebu tahir el selefi
25. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ ibn neccar,tarihu bağdat
26. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Sahih,müslim bin haccac , İmare,155 (1907)
27. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ cerh ve tadil,ibn ebi hatim el razi
28. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ isaratül fevaid,ibn abdil ber
29. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ ibn Asakir,el erbein
30. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ el meşihatul bağdadiyyetu,ibn müslime el emevi
31. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ el tuyuriyyat , ebu hasan el tuyuriyye (2 kez)
32. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ isaratül fevaid,ibn abdil ber
33. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ emali,Abdulmelik bin bişran
34. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ el tuyuriyyat , ebu hasan el tuyuriyye
35. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ el emali vel kıraat,hasan bin ali bin affan
36. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ siyeru alamu nübela,zehebi
37. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ siyeru alamu nübela,zehebi
38. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Tabakatül Şafiiyetil kübra,Sübki
39. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ siyeru alamu nübela,zehebi
40. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ Sünen,İbn Mace
41. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ tabakatu şafiiyyin,ibn kesir el Dımaşk
42. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ibn hacer el askalani,mucemu şeyhatu meryem
43. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ el ahadisu erbein,ibn nasiriddin el dımaşk
44. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ el ruvat,el erbeatu aşer,ziyaul makdisi
45. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ Sünen,Ebu Davut el sicistani
46. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ sehavi,el mekasidül hasene
47. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ El cami’ , muhammad bin isa el Tirmizi
48. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ El Muvatta,Malik bin enes
49. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ezzuhd vel rakaik , İbn Mübarek
50. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ el bahr,Ebu bekr El Bezzar
51. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Sünenil kubra,el Nesai (4 kez)
52. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ süneni suğra,Nesai (3 kez)
53. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ el münteka,İbn Carut el Nisaburi
54. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Tehzibul asar,İbn hacer el Taberi
55. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Sahih,İbn Huzeyme (3 kez)
56. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ Mustahrec , Ebu Avane (2 kez)
57. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ şerhu sünnet,huseyn bin mesud el Beğavi
58. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ şerhu sünnet,huseyn bin mesud el Beğavi
59. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ İbnül Münzir,el evsad fi sunen vel icma vel ihtilaf (2 kez)
60. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ şerhu meanil asar,tahavi
61. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ müşkilul asar, tahavi
62. إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ el ilel,ibn ebu hatim el Razi
Cerh-Tadil : (Yukarıda tam metni verilmiş olan Buhari hadisi içindir.)
I. عبد الله بن الزبير (el-Hümeydiyyu Abdullah b. Zübeyr) Sika,hafız.İbn Adiy bu zat için , ’Min hayri’n nas’ demiştir yani insanların en hayırlılarındandır.Beyhaki de Şuabu’l İman’da bu zattan sika olarak bahsetmiş ve ’huccettir.’demiştir.İbn Hibban da el-Sikat’ta bu zata yer verip ’Sahibu sünnet’ demiştir.Ahmet b.Hanbel bu zat için ’Bize göre imamdır.’ demiştir.
II. سفيان (Süfyan,lakabı İbn Ebi İmran’dır.) Sika,hafız,hüccet.Beyhaki,Sünenü’l Kübra’da bu zattan bahsedip sika demiştir,daha sonra da hafız ve hüccet demiştir.Hakim de el-Müstedrek’te bu zattan hafız ve sika diye bahsetmiştir.İbn Hacer el-Askalani , Takrib’te bu zattan sika,hafız,fakih ve imam olarak bahsetmiştir.
III. يحيى بن سعيد الأنصاري (Yahya b.Seid el-Ensariy) Sikadır. Ebu Hatim el-Razi sika demiştir.İbn Hibban da bu zattan el-Sikat’ta sika olarak bahsetmiştir. İbn Hacer el-Askalani , Takrib’te bu zattan sika olarak bahsetmiştir.
IV. محمد بن إبراهيم تيم (Muhammed b.İbrahim el-Teymiy) Sikadır.Bk.İbn Hibban,el-Sikat; İbn Hacer el-Askalani , Takrib
V. علقمة بن وقاص (Alkame b. Vakkas el-Leysiy) Sikadır. Sikadır.Bk.İbn Hibban,el-Sikat; İbn Hacer el-Askalani , Takrib
VI. عمر بن الخطاب (Ömer b.Hattap) Sahabidir.Raviler hakkında daha geniş bilgi için bk. Ayni,Umdetu’l Kari,c.1,s.44, Daru Kütübi’l ilmiyye,1.Baskı,2001,Beyrut; el-Tevzih li şerhi camii’s sahih,Siraceddin Ebi Hafs ömer b.Ali b.Ahmet el-Ensari el-Şafii,Darul felah,c.2,s.147,1.Baskı,2008,Vakıflar Bakanlığı-Katar
2-el-Tevzih li şerhi camii’s sahih,Siraceddin Ebi Hafs ömer b.Ali b.Ahmet el-Ensari el-Şafii,Darul felah,c.2,s.119,1.Baskı,2008,Vakıflar Bakanlığı-Katar. Bk. ’’Hâlbuki onlara, ancak dini Allah’a has kılarak, hakka yönelen kimseler olarak O’na kulluk etmeleri, namazı kılmaları ve zekâtı vermeleri emredilmişti. İşte bu dosdoğru dindir.’’ Beyyine,5…“Dini dosdoğru tutun ve onda ayrılığa düşmeyin!” diye Nûh’a emrettiğini, sana vahyettiğini, İbrâhim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya emrettiğini size de din kıldı. Fakat senin kendilerini çağırdığın şey (İslâm dini), Allah’a ortak koşanlara ağır geldi. Allah, ona dilediğini seçer. İçtenlikle kendine yönelenleri de ona ulaştırır.’’ Şura,13
3-Şerhu müsned-i Ebu Hanife,Molla Aliyyül Kari,s.221,Daru Kutubi’l İlmiyye,Beyrut,1.Baskı,1985
4-Fethul Bari,İbn Hacer el-Askalani,c.1,s.11,Darul Marife,Beyrut
5-Ayni,Umdetu’l Kari,c.1,s.71, Daru Kütübi’l ilmiyye,1.Baskı,2001,Beyrut;İmam Nevevi,Müslim şerhi (el-Minhac) ,c.13,s.53,1.Baskı,1929,el-Matbaatu’l Misriyye bi’l Ezher
6-Ayni,Umdetu’l Kari,c.1,s.68, Daru Kütübi’l ilmiyye,1.Baskı,2001,Beyrut; Fethul Bari,İbn Hacer el-Askalani,c.1,s.11-40,Darul Marife,Beyrut
7-Fethul Bari,İbn Hacer el-Askalani,c.1,s.11-40,Darul Marife,Beyrut; Cabir Derbendi Dehli, Fethu’l-Mülhim,c.3,s.369,Daru ihyai turasi’l Arabiy,1.Baskı,2006,Beyrut
