B. İsimle Olumsuzluk:
عَدَم ,دُون ,سِوَى ,غَيْر ve عَدِيم gibi isimlerle46 yapılan olumsuzluktur. Bu isimler başına
geldikleri kelimenin mânâsını olumsuza çevirip, muzaf olmaları sebebiyle de sonunu cer
ederler47.
Bu isimlerden عَدَم ve عَدِيم diğerlerinden farklı olarak ع-د-م fiilinden masdar ve sıfatı
müşebbehedir.
43 Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ, s.166; Birgivî, İmam Muhammed, İzhâru’l-esrâr (nşr. Yanık, Nevzat H.-Çögenli M. Sadi), Erzurum, 1998, s.18; el-Cârim, Ali – Emin, Mustafa, en-Nahvu’l-vâdıh li’l-medârisi’s-sâneviyye Mısır, 1965, I,119.
44 Sâffât 37/47.
45 Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ, s.166-167; en-Nûru’l-mudî’, 137.
46 Bu isimlerin sadece olumsuzluk için olmayıp, istisna, mekan zarfı gibi değişik anlamalara da kullanılırlar. Olumsuzluk için kullanıldıklarında isim olurlar.
47 Bu isimler hakkında geniş bilgi için bakınız: Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb, I,179; el-Minhâc fi’l- kavâ‘id ve’l-i‘râb, s.244, 257, 268.
127
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)
1. : غَيْر
-sız, olmayan, değil, -me mânâlarına gelir.
صِرَا َ ط الذينَ أنْعَمْتَ عََلهيمْ َ غيِْر المغْضو ِ ب عََليهم و َ لا الضّالينَ﴾ٍ ﴿ Nimet ve lütfuna mazhar ettiklerinin yoluna
hidayete erdir. Gazaba uğrayanların ve sapıklarınkine değil48.
◌ٍٍ َقدِمَ رج ٌ ل غيْرُ عالِم Alim olmayan bir adam geldi.
2. : سِوَى
-den başka, -den gayrisi, -in dışında mânâlarına gelir.
أريدُ كِتاباً سِوَى كِتاِبكَ Senin kitabının dışında bir kitap istiyorum.
3. : دُون
-siz, yapmadan, yapmaksızın, değil, -den başka, -meksizin mânâlarına gelir. جاءَ التّلْمي ُ ذ ِبدُونِ Öğrenci kalemsiz geldi. مَلَق
كَل َنو◌َ هَذا لِي دُ Bu benim, senin değil.
4. : عَدَم
-sizlik, yokluk, olmama, bulunmama mânâlarına gelir.
… عَدَم الاهْتِماِم Özen göstermeme…
ّنإ عَدمَ الّثَقةِ بالن ْ ف ِ س هُوَ سببُ الَفشَل (Kişinin) kendine güvenmemesi başarısızlığın tek sebebidir.
5. : عَدِيم
-siz, yoksun, mahrum mânâlarına gelir.
… عَدِيم النَّظِير Benzersiz, benzeri olmayan…
…ا عَدِيم لْحَيَاةِ Hayatı bulunmayan…
هذا قَلَم عَدِيم النّظِير Bu, benzeri olmayan bir kalemdir.
C. Fiille Olumsuzluk:
Olumsuzluğun son şekli, fiille yapılan olumsuzluktur. Bu grupta nâkıs fiillerden سيل ile َلاما َفتِ َ ئ ,ما بَِرحَ ,ما زَ ve ما انْفَكّ ’yi zikredebiliriz. Bunlardan ليس mutlak olumsuzluktur. Diğer
dört fiil ise başlarındaki olumsuzluk harfleri olmadığında olumsuzluk mânâsına olup,
onların girmesiyle “nefyü’n-nefy isbâtun” kaidesine göre olumlu hale gelir ve bir yönüyle
konumuzun dışına çıkmış olurlar. Bu dört fiile aşağıda bu özellikleriyle değineceğiz.
48 Fatiha 1/7.
128
Arapça Cümle Kuruluşunda…
َل : يْسَ
َكَنا ’nin benzerlerinden َليْسَ nâkıs bir fiil olup “değil” mânâsına gelir. Diğer mâzî
kipleriyle ( لَسْنَا ,َلسْتُ…َليْسُوا ,لَيْسَا ) isim cümlelerine girerek cümlenin anlamını olumsuza çevirir
ve ismini ref, haberini de nasb eder. َليْسَ ’nin muzâri ve emir sigası yoktur49.
َل يْسَ مَحْمودٌ َ كسُو ً لا Mahmut tembel değildir.
َل يْسَ şimdiki zamanın olumsuzudur, ancak mâzî veya gelecek zamana ait bir zarfla
kullanılırsa, o zaman ona göre anlam verilir50.
َل يْسَ عليٌّ مُسافِرا أمْ ِ س أوْ َ غدًا Ali dün yolculuk yapmadı veya yarın yapmayacak.
سيل ’nin haberine zâid ءابلا harf-i ceri bitişmesi câizdir. Böylece lafzen mecrur, takdiren mansub olur.
İlave edilen bu ءابلا harf-i ceri cümleye daha çok gelecek anlamı verir51.
َلسْتُ Gitmeyeceğim, gitmiyorum. ٍبهاَذِب
İbn Serrâc ve el-Fârisî gibi dilciler “َل يْسَ خََلقَ الله مِْثَله” cümlesinde olduğu gibi ليس ‘nin ما
gibi bir harf olduğunu iddia etmişlerdir52.
Yukarıda anlattığımız harf, isim ve fiille olumsuzlukta, mümkün mertebe uygulamada nadir olan kullanım ve şâz görüşlerden kaçınıp, cumhurun görüşüne yer verdik.
KAYNAK : Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Fırat University Journal of Social Science
Cilt: 11 Sayı: 2, Sayfa: 119-136, ELAZIĞ-2001
