İSLAM ÖNCESİ KAYNAKLARDA HARFLER İLMİ

Ahd-i Atik’in özellikle Hezekiel ve Daniel bölümlerinde sayı­lara ilişkin gizemli bir esinti algılamak mümkün olmaktadır. Ger­çekten de bu değimlerin salt sayı bildirmek olmadığı, aksine sa­yıların kutsiyetine ilişkin mesajlar içerdiği anlaşılmaktadır. Eski Ahid’in isimlerini zikrettiğimiz bölümlerinde pek çok örnek bu­lunmakla birlikte[32] çarpıcı olanlarından birkaç tanesi şöyledir:

“…Ve ortasında, sanki ateş ortasında ışıldayan maden. Ve onun ortasından dört canlı mahluk benzeri çıktı. Ve onların görü­nüşü şöyle idi:

 Onlarda insan benzeyişi vardı ve her birinin dört yüzü vardı ve onlardan her birinin dört kanadı vardı. Ve ayakları doğru ayaklardı ve ayaklarının tabanı gibi idi ve cilalı tunç gibi parıldamakta idiler. Ve dört yanlarında, kanatları altında insan el­leri vardı; dörd ünün de yüzleri ve kanatlan şöyle idi:

 Kanatları birbirine bitişmişti; yürüdükleri zaman dönmüyorlardı; her biri dosdoğru olarak ileri yürüyorlardı. Yüzlerinin benzeyişi ise, on­larda insan yüzü, sağda dördünün öküz yüzü, dördünün de kar­tal yüzü vardı.”[33]

“Ve şarka doğru olan kapının hücreleri, bu yanda üç, ve o yanda üçtü; üçünün ölçüsü birdi ve bu yandan ve o yandan süvelerin ölçüşü birdi.”[34]

“Daniel söyleyip dedi: Geceleyin rüyetimde gördüm ve işte, göklerin dört yeli büyük denize saldırdılar. Ve denizden, birbirin­den farklı dört büyük canavar çıktı.”[35]

Ahd-i Cedit’te ise Yuhanna bölümünde Hurufîliğe temel olabi­lecek veriler açık olarak görülmemekle beraber sayılarla ilgili de­ğimler zaman zaman göze çarpmaktadır.[36]

İslam öncesi kültürlerin Adem motîfiyle ilgili algılamalarında da çeşitli Hurufî kökler gözlemek mümkündür. Hatta bu motif her kültürün derinliklerinde görülebilmekte ve bunlara kabaca Kabalizm adı verilmektedir. Üstelik bu kavram değişik medeni­yetleri ihtiva etmek üzere de Yahudi Kabalizmi, Hıristiyan Kabalizmi, İspanya Kabalizmi gibi çeşitli isimler almaktadır.[37]

Sözgelimi Mandeizm dinindeki merkezi gnostik doktrinlerden birisi “yaratılışta alfabenin rolü”dür ve gizli kitaplarda yaratılış her tavsif edildiğinde alfabenin sembolizminden yararlanılmaktadır. Örneğin Alf Trisar Suialîa adlı Manden metninde şu ifadeler yer almaktadır:

“… İlk Büyük Işığı, Işığın Kaynağını, alfabenin yirmi dört har­fin annesini -ki o benim eşimdir- övgüyle an…”[38]

Yine Alf Trisar Suialia ‘da:

“…Ve O, alfabeyi LABGD1 telaffuz etti ve denemek için maha­retini onlara verdi, onları (harfleri) inceledi ve uzunluk ve derin­liklerini şakule vurdu. Ve O, Ruhlar Kitabını ve tüm kitapları oku­du” ifadeleri yer almaktadır.[39]

Aynı kitapta bir başka mistik ve anlaşılması güç bir pasaj da, ilk insan (Adam Kasia)nın, yani fiziksel insan şeklindeki kozmozun forma girmesinde alfabe harflerinin aracı bir rol oynadığını ifade eden sözlerdir. Zira Mandeizmde makrokozmoz olarak res­medilen ilk Âdem (Adam Qadmaia), insan suretindeki kozmozdur. Alfabe harflerinin Âdem’in şekillenmesinde etkin bir rol oy­nadığı ifade edilen Alf Trisar Suialia adlı Manden literatürüne gö­re ilgili yaratılış şu süreçte gerçekleşmiştir:

‘”L” harfi varlık haline gelmiş, ardından “La” meydana gelmiş ve oniki olmuşlardır. “La”nın yansından [gizemli] hayata kadar da oniki vardır. Çünkü canlılığın sırları dört köşesi olan bir kaynağa bölünmüştür. “L” denilen harfe ait olan karşılık ve suret de alfa­benin orta yarısında görülebilir. “H” harfi haline geldiklerinde, gi­zemler ve sırlar kendilerini noksanlı olarak ifade etmeye başlar­lar, ancak kendilerini şunları söyleyerek cesaretlendirirler: Eğer biz birbirimizden ayrılır ve her birimiz ayrı ayrı bir yerde yerleşir­sek, bina ayakta kalamaz. (Fakat) biz birbirimize yaklaşır ve bir­birimize karışıp birleşirsek o zaman binayı mükemmel bir şekilde kurabilir ve düzgün bir tarzda inşa edebiliriz… Onlar birbirlerine hürmet ettiklerinde daha önce zikredilen köşelerde durarak

bir­birlerinin ellerini tutarlar ve yönlerini Ona karşı dönerler. Ve O da bütün haşmet ve heybetiyle (onlara.) döner ve onların kendisine yaklaşmalarına izin verir, onlara tanıklığını bahşeder. Ev’de çalış­malarına müsaade eder.”[40]

Yine Alf Trisar Suialia adlı kitapta aynı derecede gizemli şu ifadeler de yer almakta ve bu pasaj Sislam-Rba’nın manevi varlık Büyük ‘Zlat’la gizemli evliliğine değinmektedir:

“…Ve uthralar (zenginler) ve kingler (krallar) En Büyük İlk Baba’ya, Gizli Işığa derler ki:

‘Biz sana yalvarıyoruz, ne olur bize bü­tün hayvanların, sığırların, balıkların, kanatlı kuşların; tüm tomur­cuk veren bitkilerin, akan ırmakların hayatın içine nüfuz etmiş ışık şualarının kendisinden meydana geldiği ABGD[41] (alfabe harf­lerinin) kaynağını açıkla. Gökyüzü de (Ether) ABGD içinde ko­nuştu. Fakat o, ABGD’den çıkmadı. Onun derinliği nedir? Yük­sekliği ne kadardır? Genişliği ne büyüklüktedir ve ondan çıkan yaratıklar (upsurgings) kaç tanedir?…”[42]

Mandenlere ait literatürden anlaşıldığına göre yaratılışın ger­çekleşmesi sürecinde harflerin sırları devrededir ve Tanrı’ya ula­şabilmek için de harflerin sırlarına vakıf olmak gerekmektedir.

Ayrıca tüm gnostîk metinlerde “Söz”ün (the Word=Logos) bü­tünüyle yaratıcı güç olduğu ifade edilmektedir.[43] Sözün de harf­lerden meydana geldiğinde şüphe olmadığına göre harflere veri­len sır son derece anlamlı bir yere oturmuş olacaktır.

Aslında Mandenler bu iddiada da yalnız değillerdir. En erken geniş kapsamlı mistik İbrani metinler üzerine spekülatif düşünce­nin ürünü olan Sefer Yesirab’da.[44] bu düşünceye benzer yaklaşım­lar söz konusudur. Hatta bu paralelliklerden hareketle Mandeizm ile Yahudilik dininin birbirinden yakından etkilendiği sonucu da çıkarılmaktadır.[45]

Nitekim Sefer Yesirab’ta anlatıldığına göre dünyanın element­leri on temel ve on esas numarada bulunmaktadır ve bunlar da Hebrew alfabesinin 22 harfinde aranmalıdır. Bu harfler bir araya geldiğinde gizemli güçler oluşturmakta ve bu beraberlik bütün yaratılış eyleminde gözlenen değişik bileşimler meydana getir­mektedir. Bu harfler, Tanrı’nın bütün mahlukatı yaratırken kul­landığı 22 gizli hikmet yoludur.[46]

Gerçekten de Sefer Yesirab’la. Manden gnostisizminde yer alan pek çok nosyon arasında paralellikler gözlenmektedir ve her iki kültürde mevcut benzerliklerden biri de, “yaratılışta, Âdem’in şe­killenmesinde alfabenin büyük rol oynadığı”dır. Nitekim pek çok metinde mikrokozmoz olarak insanın şekillenmesinde harflerin etkinliği kati olarak ifade edilmektedir. Sefer Yesimb’ta harfler, in­sanın çok değişik organ ve uzuvlarıyla ilişkilendirilmekte ve hat­ta bütün varlıkların temelinin 22 harf olduğu söylenmektedir. Tanrı her şeyi, bütün canlıları ve henüz yaratılmamış tüm ruhları bu 22 harfle tasarlamış, aslını ve şeklini ayarlamış, meydana getir­miş ve yaratmıştır. Bu tür çarpıcı benzerlikler, alfabenin yaratıcı gücü konseptinin yaygın ve ortak bir kaynaktan geldiği görüşünü desteklemektedir. Örneğin vahiy mahsulü olduğuna inanılan Se­fer Yesirab’tan seçtiğimiz muhtelif cümleler bu durumu açıkça di­le getirmektedir:

“Ten are the ineffable Sephiroth. 9 Twenty-two are the Letters, the Foundation of all things…10

The ineffable Sephiroth are ten, as are the numbers; and as there are in man five fıngers över against five, so över them is es-tablished a covenant of strength, by word of mouth, and by the circumcîsion of the flesh. 11

Ten is the number of the ineffable Sephiroth, ten and not ni­ne, ten and not eleven…12

The ineffable Sephiroth give forth the ten numbers. First; the Spirit of the God of the living; 20 Blessed and more than blessed be the Living God 21 of ages. The Voice, the Spirit, and the Word, 22 these are the Holy Spirit.

Second; from the Spirit he produced air, and formed in it twenty-two sounds—the letters; three are mothers, seven are do-uble, and twelve are simple; but the Spirit is first and above the­se… 23

He selected three letters from among the simple ones and sealed them and formed them into a great

(II. Bölüm) The twenty-two sounds and letters are the foundation of all things. Three mothers, seven doubles and twelve simples. The three mothers are Aleph, Mem and Shin, they are air, water and fire water is silent, fire is sibilant, and air derived from the Spirit is as the tongue of a balance standing between these contraries which are in equilibrium, reconciling and mediating between them.l

CIII. Bölüm) Two letters produce two houses; three form six; four form twenty-four; five form one hundred and twenty; six form seven hundred and twenty; 39 seven form five thousand and forty; and beyond this their numbers increase so that the mo­uth can hardly utter them, nor the ear hear the number of them. So now, behold the stars of our world, the planets which are se­ven; the Sun, Venüs, Mercury, Moon, Satürn, Jüpiter and Mars. The seven are also the seven days of creation; and the seven gateways of the soul of man—the two eyes, the two ears, the mo­uth and the two nostrils. So with the seven are formed the seven heavens, (41) the seven earths, and the seven periods of time; and so has he preferred the number seven above all things under his heaven. (42)[47]

Şu halde Sefer Yesirah ifadelerine göre hemen her şeyin yara­tılışı, harflerin gücü ve aracılığıyla meydana gelmiştir.

Bu düşüncelerin erken Rabinik Yahudiliğine ait bir çok metin­de köklü olarak bulunduğu da bilinmektedir, örneğin eski bir Midrasb Tanbuma fragmentinde şunlar yazılıdır:

“Kutsal ve bereketli birisi ‘hizmetkarları derhal istiyorum” de­di. Torah ona şöyle dedi:

 “Senin emrine 22 hizmetkar, yani Torah’ta bulunan 22 harf veriyorum…”

Talmud’da (Ber. 55a) yer alan buna benzer bir ifade de şöyle­dir: “(Çöldeki Tabernacle’ın mimarı) Bezaleel, göklerin ve yerin vasıtasıyla yaratıldığı harfleri bir araya nasıl getireceğini öğren­di”[48]

Sefer Yesirah’ta yukarıda sözü edilen 22 harf, üç kısma ayrılır. Buna göre bu 22 harfin üç tanesi anne harfler (mothers); yedi ta­nesi çiftli harfler (doubles); oniki tanesi de tekli harfler (singels)dir. Anne harfler İbrani alfabesindeki üç harftir ve bu harfler bütün varlıklarda bulunan üç temel elementi sembolize ederler.

Bunlar da su, ateş ve havadır. Ayrıca bu üç harfin mikrokozmik âlemde, yani insan bedeninde de karşılıkları vardır ve bunlar ka­fa, karın ve göğüstür. Kafa, ateşten; karın sudan; göğüs ise bun­ların arasında yer alan havadan meydana gelmiştir. İbrani alfabe­sinde yer alan 22 harfin yedi tanesi ise çiftli harflerdir ki bunlara “doubles” denmektedir. Çünkü bu harfler, farklı sesler telaffuz et­mektedirler ve bunlar kainattaki yıldızlara, haftanın günlerine, in­sanda yer alan algılama deliklerine ve buna benzer figürlere nü­fuz ederek şekillenmiş, tasarlanmış, yaratılmış ve birleştirilmişler­dir. Sözgelimi insanın duygularıyla algılamasına yarayan iki gözü, iki kulağı, iki burun deliği, bir ağzı, hep bu çiftli harflerin nüfuzuyla var olmuştur.[49]

Ayrıca yine insanın sahip olduğu sağlık, güzellik, üretkenlik, kuvvetlilik, hikmetlilik, hayat doluluk ve barışıklık gibi yedi du­rum da alfabenin yedi çiftli harflerinin tesiriyle meydana gelmiş­tir, ibrani alfabesindeki tekli harflerin sayısı ise onikidir ve bu harfler insandaki görünüm (sight), duyma, koklama, konuşma, iştah, cinsel arzu, hareketlilik, kızgınlık, neşelîlik, düşünme, uyu­ma ve çalışma gibi temel aktivetelerine karşılık gelmektedir. Bu­na ilaveten bu harfler, göksel sferdeki burçların oniki işretlerini, oniki ayı, vücudun temel oniki eklemli uzvunu da sembolize ederler. Sefer Yesirab’ın bazı nüshalarına göre her.bir harf, vücu­dun belirli organ ve kısımlarına karşılık gelmektedir. Buna göre bu harflerin her biri, insandaki 1- sağ ayağına, 2- sağ böbreğine, 3- sol ayağına, 4- sağ eline, 5- sol böbreğine, 6- sol eline, 7- safra kesesine, 8- bağırsaklarına, 9- midesine, 10- karaciğerine, 11- gırt­lağına, 12- dalağına işaret etmektedir.[50]

Alma Risaia Rba adlı Manden metninde Âdem’in hem makrokozmoz hem de mikrokozmoz varlık olduğu belirtilmektedir. Kozmoz yani kainat, onun formunda bina edildiği gibi, insan da kozmoz şeklinde yapılanmıştır. Mandenlere ait gizli metinlerden birisi olan Alma Risaia Rba ya göre yaratılışın ardından “Söz” (the

Word) Âdem’e gelir ve sağ eline Harfi bırakır. Böylece “Söz”, Âdem’e alfabeyi öğretmiş olur.[51]

Yeri gelmişken hemen belirtilmelidir ki bu yaklaşım Kuran’ın temas ettiği Âdem’e isimlerin öğretilmesi durumuyla ilgili uzak da olsa bir yorum olabilmesi açısından oldukça dikkat çekicidir.

Aynı vurgular yine bir Manden metni olan Alma Risaia Zuta’dâ da yer almakta ve şu ifadeler geçmektedir:

“…Daha sonra [Âdem] harfleri sağ eline aldı, onu kokladı, hapşırdı, dua etti ve bütün Işığın sahibi olan Kingi övgüyle andı ve şöyle dedi: ‘Yalvarıyorum sana, bana seninki gibi azametli güç ver’

(Derken) Ona yukardan bir ses gelir ve (o ses) Mahzian Söz’ü göndermiştir ve elinde bir harf .taşımaktadır. (Âdem’e) doğru ge­lir ve onun sağ eline harfleri koyar ve (Âdem) harfleri üçyüz alt­mış defa öper, sonra avucunu açar, fakat elindekileri anlamaz. Zihnen sevinç duyar ve Mahzian Söz önünde secdeye kapanır ve daha sonra kalkar, (artık) ABG’yi anlamış ve yavaş yavaş bütün Nasirutha’yı kavramaya başlamıştır.”[52]

Ayrıca bu metinde Âdem Kasia, ayinsel olarak yapılan dualar­da ezberden okunan parçalarla ilişkilendirilmekte, onun mikro ve makro kozmoz olması yapılandırılmakta ve Âdem’de yer alan organlar, uzuvlar ve eklemler ibadet şekilleri olarak ele alınmak­tadır.[53]

Genel Yahudilik inançları arasında kendilerine bir takım mis­tik doktrinler isnat eden bazı Rabbiniklerin, İbrani alfabesinin ya­ratılışta etkin rol oynadığına inandıkları ve Kozmik Âdem kavra­mına sahip oldukları bilinmektedir. Öyle görünüyor ki diğer Ya­hudiler de bu tür görüşlerden etkilenmiş, hatta Âdem’i yaratılışta Yaratıcının bir ortağı gibi algılayan aşırı görüşler de ortaya çıkar­maktan geri durmamışlardır, işin biraz da ilginç tarafı şudur: Rabbînikler bu tür aşırı görüşleri heretiklikle damgalamış ve eleştiri­ye tabi tutmuşlardır.[54] Örneğin Tosefta Sanbedrin adlı literatürde şu ifadeler yer almaktadır: “Bizim rabbimiz şöyle öğretti

 Âdem, sabat (cumartesi) gecesi yaratıldı. Ve neden? Minim şöyle söyle­mesin diye (böyle yaratıldı): Kutsal Zatın yaratma işinde bir orta­ğı var.”[55]

Aslî Âdem’in (Primal Adam), kozmozda varolan bütün varlık­ları kuşatan bir özelliğe sahip olduğu da yine rabbinik kaynaklar­dan anlaşılmaktadır. Aynı şekilde Alf Trisar Suialia ve diğer Manden metinlerinde Âdem’in kozmik bedeninin (stuna), evrenin ideal suretine sahip olduğu kadar aynı zamanda maddi olmayan (immaterial) bîr özelliğe de sahip olduğu ifade edilmektedir. An­cak onun bedeni, insanlardakine benzer organları ihtiva eder. Buna göre “Kafa, bir âlem; göğüs bir âlem; her bacak bir âlem; ay­nı şekilde karaciğer, dalak, bağırsaklar, mide, erkeklik organı, di­şilik organı, deri, saç, tırnaklar, sırt ve iç uzuvların her biri ayrı bi­rer âlemdir.

” Bu makro ve mikro kozmoz örneklik teorisi doğrultusunda yeryüzüne de antropomorfik bir şekil verilerek “yeryüzü bir bedendir, hava da onun içindeki ruhtur” denilmiştir. Filizlen­miş dalları, kemikler; ırmakları ise damarlar; kan ise okyanus an­lamı taşımaktadır. Bundan dolayı ilk insan (primordial man) ilâhî bir kozmik varlıktır, her şeyin kaynağıdır ve hem insanın hem de yeryüzünün ideal numunesidir.[56]