A) Kur’an Alanında Yapılan Çalışmalardaki Kaynak Eserler:
Bu madde çoğunlukla dayandığım kitapları teşkil ediyor. Ki bu da Kur’an etrafında dönüp dolaşan mevzularla ilgili kitap ve ayrıca garip manaları şerhedip anlatan bir kitap olduğundandır.
Allah’ın kitabından sonra müracaat ettiğim en önemli kitaplardan bazıları şunlardır:
1- E’l-luğatu fi’l-Kur’an3: İbni Abbas’ındır. (H. 68 M. 687) Bu eser Kur’an’daki surelerin tertibine göre arap kabilelerinin yanında olan veya yapılan Kur’an’ın müfredat ve tefsirini toplayıp cem ediyor. Bunlar, yazılı olan nass’ın tahkikinde benim müracaat kaynaklarımdandı. Bununla beraber, arap kabilelerinin kullandıkları kelimeleri öğrenmek veya bilmek, Garibu’l-Kur’an sebeblerinden bir sebeb idi.
2- E’l-Burhan fi Ulumi’l-Kur’an4: Bedruddin Muhammed b. Abdullah ez-Zerkeşi’nindir. H. (794 M. 1391) Bu eser “Kur’an ilimleri” nin en önemli kitaplarından biridir. Çükü Zerkeşi burada kendisinden önce gelip geçen görüş veya kavilleri toplamıştır. Ben bu kitaba mukaddime hazırlarken ona müraccat ettim, özelliklede Kur’an ilimleriyle ilgili bölüme. Bu ilmin çıkışı, gelişmesi ve araştırılması üzerine yapılan ve konuşulan kelamlara müracaat ettim. Bu kitap, Kur’an ilimleriyle ilgili kırkyedi bölümü ihtiva etmektedir. Garibu’l-Kur’an’la ilgili bölüm, onsekizinci bölümde gelmiştir. Birinci cüzde şu sahifeler (209-296) tahdit edilmiştir.
3- El-İtkan fi Ulumi’l-Kur’an5: Celaluddin Suyuti’nindir. (H. 911 M. 1505) Kur’an ilimlerinde bir araştırmacı için en önemli mercilerden biridir. Suyuti burada Zerkeşi’nin (El-Burhan)’daki yolunu izlemiştir. Sadece bazı fasıl ve çeşitlerinde ziyadelikler yapmıştır. Hasseten Garibu’l-Kur’an etrafında saygıdeğer sahabi İbni Abbas’tan sorup, İbni Abbas’ın da her sorulana arapların şiirinden bir şiirle verdiği cevaplardan oluşan “Mesail Nafi b. Ezrak” (H. 60 M. 679.) Garibu’l-Kur’an’la ilgili İbni Abbas’tan naklettiği Ali b. Ebu Talha’nın sahifesine izafeten yapmıştır. Bu da ondan rivayet edilenlerin en güvenilir veya sika olanlarındandır.
(3) Beyrut’ta Daru’l-Kitabu’l-Cedid tarafından, Salahuddin el-Müncid’in tahkikiyle tab olmuş. 3. baskı H. 1398 M. 1978 1. cilt ve 1. cüz.
(4) Kahire’de İsa Halebi yayınevinin tarafından, Muhammed Ebu Fadl İbrahim’in tahkikiyle tab olmuş. H. 1376 M. 1957. 1. Baskı. 4 cilt ve 4 cüzdür.
(5) Mısır Hicaziye matbaası tarafından Kahire’de basılmıştır. 1. Baskı. H. 1368 İMC 2. cilt.
4- Et-Tefsir ve’l-Müfessirun6: Dr. Muhammed Hüseyin Zehebi’nindir. (H. 1397 M. 1977)
Kur’an tefsirini ayrıntılarıyla mufassal olarak anlatan ve ihtiva eden bir eserdir. Tefsirin çıkışını, gelişmesini, medreselerini ve ekollerini sunmaktadır ve ayrıca asırlardır gelip geçen en meşhur tefsir kitaplarınıda zikretmektedir. Yaptığım tahkikin mukaddimesini hazırlarken önemli mercilerimden biriydi bu kitap.
5- Mebahis fi Ulumi’l-Kur’an7: Dr. Suphi Salih’indir. (H. 1406 M. 1986) Bu kitap muasır bir üslupla Kur’an ilimlerini sunan bir kaynaktır. Bu konu etrafında dönüp dolaşan şüphelerin münakaşalarını yapıyor. Mukaddimemi hazırlarken buna müracaat ettim.
Garibu’l-Kur’an Kitapları:
6- Garibu’l-Kur’an hususunda İbni Abbas’ın Nafi b. Ezrak’ın sorularına verdiği cevaplar8: Bu kitap Nafi b. Ezrak’ın, saygıdeğer sahabi İbni Abbas’a sorduklarından müteşekkildir. (H. 68 M. 687) Ve Kur’an’da bulunan ikiyüz garip kelimelerden ve İbni Abbas’ın her kelime için delil olarak arap şiirlerinden bir şiirle verdiği cevaplardan oluşmaktadır.
7- Meani’l-Kur’an9: Ferra’nındır. Adı Yahya b. Ziyad’tır. (H. 207 M. 822.) Ferra, Garibu’l-Kur’an’la ilgili tefsirde Arap lügatında gelenlere ve buna izafeten de nahvi ve belaği konulardaki çeşitli meselelere ve nüktelere dayanmıştır.
(6) Daru’l-Kutubu’l-Hadise tarafından Kahire’de basılmıştır. H. 1396 M. 1976. İkinci baskı.
(7) Beyrut’ta Daru’l-İlim li’l-Melayin tarafından basılmıştır. M. 1972. Yedinci baskı. 1. cilt, 1. cüz.
(8) Bağdat’ta, Maarif matbaası tarafından M. 1969’da İbrahim Samurai tahkikiyle basılmıştır. 106 sahife halinde Muhammed Fuad Abdulbaki’nin tahkikiyle, Kahire’de M. 1950’de Daru’l-İhyau Kutubi’l-Arabiyye tarafından (Mu’cem Garibu’l-Kur’an) kitabına ilhak edilerek basılmıştır.
(9) M. 1955’te 3 cilt halinde Daru’l-Kutubu’l-Mısriyye tarafından, Muhammed Ali Naccar ve Ahmed Yusuf Necati’nin tahkikiyle basılmıştır.
8- Mecazu’l-Kur’an10: Ebu Ubeyde Muammer b. Musenna’nındır. (H. 210 M. 825) Garibu’l-Kur’an’da ilk kitaplardan sayılır. Bu kitap şahitlerinin veya delillerinin çoğu binden fazla şiirsel delillerden oluşmuştur.
9- Meani’l-Kur’an11: Ahfeşu’l-Evsat Said b. Mus’ade’nindir. (H. 215 M. 830) Bu, onun en önemli kitaplarından biridir. Bu kitabını çeşitli hilafi meseleler, manalar, kıraat yönleri, irab, nahiv ve sarf gibi bir çok şeylerden meydana getirmiştir.
10- Garibu’l-Kur’an ve tefsiri12: Yezidi’nindir. İsmi Ebu Abdurrahman Abdullah b. Yahya b. Mübarek el-Adevi el-Bağdadi’dir. (H. 237 M. 851) Lügat konusunda H. ikinci ve üçüncü yüzyılın başlarındaki büyük imamlardan biridir. Onun bu kitabında tefsir Garibu’l-Kur’an noktasında veciz bir şekilde anlatılmış ve lügavi veya ıstılahi manalar üzerine özet bir şekilde açıklanarak yazılmıştır.
11- Tefsir Garibu’l-Kur’an13: İbni Kuteybe’nindir. İsmi Abdullah b. Müslim ed-Deynuri’dir. (H. 276 M. 889) En önemli Garibu’l-Kur’an kaynaklarından biridir. Kitapta güttüğü ve temsil etmek istediği amacı muhtasar yapıp tamamlamak, izah etmek ve mücmel olarak anlatmaktır. İbni Kuteybe bu kitabında H. 210 M. 825’te yaşayan Ebu Ubeyde’nin Mecazu’l,Kur’an’ına dayanmıştır ve H. 207 M. 822’de yaşayan Ferra’nın Meani’l-Kur’an’ı da kendisi için en büyük dayanaktır.
İbni Kuteybe’nin bu kitabı, kendisinden sonra gelen çoğu kimseler için önemli bir kaynak eser idi. Şu kimseler için: Mekki b. Ebu Talib el-Kaysi (H. 437 M. 1045) el-Fahru’r-Razi (H. 606 M. 1209) Kurtubi (H. 671 M. 1272) Ebu Hayyan el-Endülüsi (H. 745 M. 1344) Elimizdeki bu kitap neredeyse ondan muhtasar bir kitapmış gibi olacaktı. Onun bütün maddelerine, tefsirlerine ve lafızların bizzat kendisine şamil olmuştur. Bundan dolayı elimizdeki kitabın silik yerlerini düzeltirken çoğu düzeltmelerini ondan yaptık.
(10)Müessetü’r-Risale tarafından, Beyrut’ta Muhammed Fuad Sezgin tahkikiyle basılmıştır. 2. basımdır. Ofset baskıyla tasvir edilmiş 2 cilt ve 2 cüz halindedir.
(11) Kuveyt’te 2. baskıyla Faiz Faris’in tahkikiyle basılmıştır. H. 1401 M. 1981 2 cilt 2 cüz.
(12) Alemu’l-Kutup yayınevi tarafından Beyrut’ta, Muhammed Selim el-Hac tahkikiyle basılmış. H. 1405 M. 1985 1 cilt 1 cüz.
(13) Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye tarafından Beyrut’ta Seyyit Ahmet Sakar tahkikiyle basılmış. H. 1398 M. 1978.
12- Nüzhetu’l-Kulub fi tefsiri Garibi’l-Kur’ani’l-Azim14: Sicistani’nindir. İsmi Muhammed b. Azizi’l-Azizi’dir. (H. 330 M. 941) Garibu’l-Kur’an’da en eski basılmış kitaplardan biridir. Alfabetik sıraya göre bu sanat anlanında tertip edilip te’lif edilen ilk örnek eserlerden biridir. Zikredildiğine göre bu te’lif eserin cemedilip tertip edilmesi, düzenlenmesi onbeş yıl sürmüştür. O da bu konuda şeyhi olan İbnu’l-Enbari’ye müracaat ediyor.
13- El-Umdetu fi Garibi’l-Kur’an15: Mekki b. Ebu Talip el-Kaysi’nindir. (H. 437 M. 1045) Elimizdeki Tefsirü’l- Müşkil Min Garibi’l-Kur’an ve El-Umde kitabının sahibinindir. Umde kitabı; Dr. Hasan’ın Dımaşk’ta Daru’l-Kutubu’z -Zahiriyye’nin el yazmasındaki fihristinin 377. sahifede zikrettiğine göre elimizdeki bu kitabına muhtasarıdır. Umde kitabı son derece kısaltılmış bir şekildedir. Garib olan lafzın tefsirine ayetlerden, hadislerden, arapların şiir ve edeplerinden, imamlar arasında vaki olan garip kelimelerin tefsiri hakkındaki ihtilafları getirmeksizin tek lafızla tefsir etmiştir. Bütün bunları da yapmadan isabetli gördüğü görüşü kitabına yazmıştır.
14- El Mufredat fi Garibi’l-Kur’an16: Ragıb el-İsfehani’nindir. İsmi Hüseyin b. Muhammed’tir. (H. 502 M. 1108) Garip hususundaki en geniş kapsamlı kitaplardan biridir. Sahibi, bu kitabı alfabetik sıraya göre düzenlemiştir. Bu kitap Garibu’l-Kur’an’ın Hicri 5. yüzyılda gelişmesine bir örnek temsil ediyor. Bu kitap Kur’an’da varid olan zor kelimelerin tefsiri konusunda büyük bir kitaptır. Kur’an ve tefsiri hakkında tedrisat yapanların bu kitaba müracatta müstağni kalamayacakları önemli mercilerden biri olarak sayılır.
(14) Kahire’de Rahmaniye matbaası tarafından Mustafa Anani bey tahkikiyle basılmış. 2. baskıdır. H. 1355 M. 1936.
(15) Müessesetü’r-Risale tarafından Beyrut’ta Dr. Yusuf el-Mir’aşli tahkikiyle basılmış. M. 1984 2. baskı.
(16) Daru’l-Marife tarafından Beyrut’ta Muhammed Seyyid Kıylani tahkikiyle basılmıştır.
15- Tuhfetu’l-Eriyb Bima Fi’l-Kur’ani Mine’l-Garib17: Ebu Hayyan en-Nahevi el-Endülüsi Muhammed b. Yusuf b. Ali’nindir. (H. 745 M. 1344.) Alfabetik sıraya göre tertip edilmiş muciz bir kitaptır. Hicri 8 Miladi 14. yüzyılda Garibu’l-Kur’an’da nereye ulaşıldığını temsil eden bir kitaptır.
16- Kelimatu’l-Kur’an Tefsirun ve Beyanun18: Mısır diyarının eski müftüsü ve büyük ulema cemaatinin üyesi şeyh Hasaneyn Muhammed Mahluf’undur. Sureler üzerine tertip edilip düzenlenmiş kitaptır. Kur’an lafızları için küçük bir kamus olmaya elverişli muhtasar bir kitaptır. Bu kitap Hicri 14 Miladi 20. yüzyıldaki Garibu’l-Kur’an kitaplarını temsil ediyor.
17- Mu’cemu Elfaz Kur’ani’l-Kerim19: Kahire’deki Mecmau’l-lüğatu’l-Arabiyyeh müessesesi tarafından alfabetik sıraya konulmuş ve lafızların manalarını beyan ediyor, ayet ve surelere göre lafızların mekanlarına delalet ediyor. Garibu’l-Kur’an konusunda en son te’lif edilen kitaplar arasındadır. Ayrıca güzel tanzim ve tertibiyle de bambaşka bir ayrıcalık arzediyor.
Kur’an Tefsiri Kitapları:
18- Mücahid’in Tefsiri20: Lügat bilimcisi müfessir, kıraatçı, muhaddis İmam Ebu’l-Haccac Mücahid b. Cebr et-Tabii el-Mekki el-Mahzumi’nindir. (H. 104 M. 722) Bu kitap hicri birinci yüzyıldan bize ulaşan en kadim tefsir kitabıdır.
Mücahid’e isnad edilen rivayetler mecmuasından ibaret olduğundan dolayı me’sur ile yapılan tefsirlerden sayılır. Bazı Garibu’l-Kur’an tefsirlerini, bazı ayetlerin sebebi nüzulleri gibi diğer bazı meseleleri, tarihi bazı rivayetleri ve nebevi sireti içermektedir. Bu kitaptan çok yardım aldım ve İmam Mekki’nin kavilleriyle onun kavillerini karşılaştırdım.
(17) Mektebu’l-İslamiyye tarafından Beyrut’ta Semir el-Meczub’un tahkikiyle birinci baskısı H. 1403 M. 1983’te bir cilt ve cüz halinde basılmış.
(18) Kahire’de H. 1375 M. 1955’te basılmış.
(19) İki büyük cilt halinde H. 1390 M. 1970’te Kahire’de, Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Ammetu li’t-te’lifi ve’n-neşr tarafından basılmış.
(20) Pakistan’da, Mecmau Buhus el-İslamiyye tarafından, Abdurrahman Tahir b. Muhammed es-Sureti tahkikiyle basılmıştır.
19- Camiu’l-Beyan fi Tefsiri’l-Kur’an21: İmam Taberi Ebu Cafer Muhammed b. Cerir’indir. (H. 310 M. 922) Bu kitap bugün kayıp durumda olan çoğu tefsirleri içinde toplayarak bize kadar getirip muhafaza etmiştir. Bu kitabı tahkik ederken bu tefsir, Kur’an garipleri tefsiri üzerine şamil olduğundan, benim için en önemli kaynaklardan biriydi. Bununla beraber Ali b. Ebu Talib’in İbni Abbas’tan nakledilen rivayetleri mevcuttu ki bu benim için tahkik esnasında lügavi veya tefsiri veya kıratların ihtilafı yönünden ihtiyacımın olup bulamayıp ta bunları orada bulduğum bir temel eserdi.
20- Zadu’l-Mesir fi İlmi’t-Tefsir22: İbni Cevzi Ebu’l-Farac Abdurrahman b. Ali’nindir. (H. 597 M. 1200) Bu kitap kendi babında seleften miras olarak bize ulaşan en kıymetli eserlerden biridir. Bu ilimde son derece kapsamlı bir kitaptır. Faydasız olan şeyleri terketmiş ve geçmiştekilerin ele alamadığı ve zikretmeye ihtiyaç duyulan şeyleri kitabında yazıp nakletmiş. Ayeti kerimelerin tefsirindeki dayanak mercileri; Rasulullah’dan (s.a.v.) nakledilen haberler ve sahabelerin alimleri tarafından gelen nakillerdendi.
21- El-Camiu li Ahkami’l-Kur’an23: İmam Kurtubi Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed’indir. (H. 671 M. 1272) Hicri yedinci yüzyıldan bize ulaşan tefsirleri temsil ediyor. Allah-u Teala’nın kitabının tevilindeki dikkat ve inceliğiyle, bu konudaki imamların ve Allah’ın kitabında basiret sahibi meşhur müctehidlerin görüşlerini serdetmekle apayrı bir özellik arzediyor. Kitabı tahkik esnasında ondan çok istifade ettim.
(21) Kahire’de H. 1323 M. 1905’te Bolak’taki Matbaatu’l-Kübra el-Emiriye tarafından 12 cilt 30 cüz halinde basıldı.
(22) Beyrut’ta Mektebetu’l-İslami tarafından birinci baskısı H. 1384 M. 1964’te 9 cilt 9 cüz halinde basıldı.
(23) Kahire’de H. 1387 M. 1967’de üçüncü baskı 10 cilt 20 cüz halinde Daru’l-Katibu’l-Arabi liltabaati ve’n-neşr tarafından basıldı.
22- Tefsir el-Bahru’l-Muhit24: Ebu Hayyan en-Nahavi el-Endülüsi Muhammed b. Yusuf’undur. (H. 745 M. 1344) Hicri 8. yüzyılın tefsirlerini temsil ediyor. Lügat meselelerindeki zenginliğiyle Kur’an garipleri konusundaki çeşitli meselelere şumuliyetiyle, icazıyla, beyan ve üslubuyla, kıraatlarıyla, nasih mensuhuyla, irab ve mecaziyle arzettiği ayırıcı özelliği tıpkı sahibinin de isimlendirdiği Bahru’l-Muhit bir okyanus misalidir.
B) Lügavi Tedrisatlar Konusundaki Kaynaklar:
Kur’an-ı Kerim’in arap lügatına verdiği geniş kapsamlı derin manalar, geliştirilmiş lafızlar yeni terkipler ve yüce, şerefli, yüksek usluplarla, arap lügatında ihdas ettiği çeşitli kelam, arzu ve maksatlarla, onu bütün şaibelerden kurtarmasıyla ve lafızlarıyla kalmaya elverişli olmayan şeylerin hepsini ıslah edip düzene sokmuştur.
Lügatta en önemli kaynak eserler:
1- El-Kamil25: El-Muberrid Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezid’indir. (H. 285 M. 898)
Tahkik esnasında, Garibu’l-Kur’an’la ilgili konuda Nafi b. Ezrak’ın meselelerine ve İbni Abbas’ın sorduğu her soruya karşılık arap şiirleriyle delil getirerek verdiği cevaplara şamil olduğundan dolayı ona müracaat ettim.
2- Mü’cemu’l-lugah26: İbni Faris Ebu Hüseyin Ahmed b. Faris er-Razi’nindir. H. 395 M. 1004. Arap Mu’cemi (Mu’cemu’l-Arabi) silsilesindeki gelişmede önemli bir halkayı oluşturuyor. Alfabetik tertibe göre müfredatları düzenlenmiş ilk mu’cem kitabıdır.
(24) Kahire’de Matbaatu’s-Saade tarafından birinci baskısı H. 1328’de 8 cilt 8 cüz halinde basılmıştır.
(25) 4 cilt 4 cüz halinde Kahire’den Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim’in tahkikiyle, Daru Nahdatu Mısr liltabaati ve’n-neşr tarafından Mısır Nahda matbaasında basılmıştır.
(26) Beyrut’ta Müessesetu’r-Risale tarafından, Züheyr Abdu’l-muhsin Sultan’ın tahkikiyle birinci baskısı H. 1404 M. 1984’te basılmıştır.
3- Mu’cemu Makayis el-Lügah27: Bu eser de İbni Faris’indir. Bu kitap meşhurluğu bakımından Halil b. Ahmed’in Kitabu’l-Ayn’ından, (H. 175 M. 791) İbni Düreyd’in el-Cemhere’sinden (H. 321 M. 933) ve Cevheri’nin es-Sıhah’ından (H. 398 M. 1007) pek geri kalan bir yönü yoktur. Ayrıca bu eser kendi içinde sahih olan lügatları cemetmesi ve ayrıca müfredat maddelerinden her lügat maddelerini manevi ve müşterek olan usul ve kaidesine koyup yerleştirmesiyle bir özel ayrıcalık arzediyor.
4- Lisanu’l-Arap28: İbni Manzur Muhammed b. Mukrem el-İfriki el-Mısri’nindir. (H. 711 M. 1311) Arapça lügat mu’cemi (ansiklopedi) yönünden te’lif edilen mu’cemlerin en kapsamlı, genişi olanlarından biridir. Kapsamlı olmasıyla, zengin ve delil yönünden delillerinin çok olmasıyla ayrı bir özellik arzediyor.
5- Kamusu’l-Muhit29: Firuz Abadi Muhammed b. Yakup’undur. (H. 817 M. 1414) Bu eser madde ve unsurlarının çokluğundan genişçe anlaşılır bir şekilde anlatımıyla, Hüsnü ihtisarı ve icazının tamamıyla ayrıcalık arzederken bunlarla beraber lafızların zaptını yapması, meşhur kişilerin, memleket, şehir ve bölgelerin isimlerini koymasıyla da ayrı bir özellik arzediyor.
C) Genel Maarif Kitapları
O kitaplar İmam Mekki’yi (bu kitabın sahibi) tanıtırken müracaat ettiğim kitaplardır. Ve daha öyle kitaplardır ki Genel maarif dairelerini, yazılı eserlerin fihristlerini içeren bu kitap ve Garibu’l-Kur’an’la ilgili yazılı diğer kitap nüshalarını tanıtmak amacıyla matbu olan fihristlerdir. Lakin İmam Mekki’yi tanıtmak için müracaat ettiğim en önemli kaynaklar şunlardır:
1- Cezvetu’l-Muktebis fi Zikri Velatu’l -Endülüs30: El-Humeydi Ebu Abdullah el-Ezdi’nindir. (H. 488 M. 1095) Bu kitap 5. yüzyılın ortalarında meydana konulmuştur. Humeydi bu kitaba tarihi bir mukaddimeyle başlamış daha sonra her valiyi tanıtıp hayatını anlatırken şu özellikleriyle beraber zikretmiş: Nisbetini, memleketini, şeyhlerini, çalışmalarını, kabiliyet ve maharetlerini, gezinti ve seferlerini, şiir ve münazaralarından örnekler vererek, bazı kıssa ve rivayetlerini arzederek tanıtmıştır. İmam Mekki’nin hayatını, siretini muhtasar ve veciz bir şekilde yazmış ama İmamın siretiyle ilgili elimize ulaşan vesika ve malumatların en eski olanlarından biridir bu kitabın bilgileri.
(27) Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye tarafından Abdu’s-selam Harun tahkikiyle basılmıştır. H. 1389’da ikinci baskıdan tasvir edilen ofset baskıdır. 7 cilt 7 fasiküldür.
(28) Beyrut Daru’s-sadr tarafından basılmış tasvir edilmiş nüshadır. H. 1300 15 cilt ve 15 fasiküldür.
(29) Müessesetu’l-Halebi, Kahire baskısı.
(30) M. 1966’da Daru’l-Mısriyye tarafından basılmıştır.
2- Nüzhetu’l-Elba fi Tabakati’l-Edibba31: Ebu’l-Berekat Kemalu’d-din Abdurrahman b. Muhammed b. el-Enbari’nindir. (H. 577 M. 1181)
Bu kaynak eser İmam Mekki’nin yanındaki lügavi yönünü ibraz etmesiyle ve bununla beraber onun nahiv ve kıraatlarla iştigalini anlatmasıyla ayırıcı bir özellik arzetmiştir. Bu sahadaki fazlını ve bazı te’lifatlarının bir kısmını da serdederek zikretmiştir.
3- Es-Sıletu li İbni Buşkuval32: Ebu’l-Kasım Halef b. Abdulmelik’tir. (H. 578 M. 1182.) Bu kitap, İbni Buşkuval’ın te’lif ettiği en önemli kitaplardan biri sayılır. Te’lifatlarının (eser) çokluğuna rağmen tıpkı geçmişteki eski ve yeni olanları cemettiği gibi bu kitap ta İmam Mekki’nin hayatının ayrıntılarıyla, tafsilatlarıyla, ziyadesiyle zikrederek, imamın seferlerini, kendisinden ilim aldığı şeyhlerin isimlerini tafsilatıyla saymış ve tıpkı İmam Mekki’yle beraber cereyan eden havadis ve vakıaları zikredip önem verdiği gibi ihtimam vermiş.
4- Buğyetu’l-Multemis fi Tarihi Ricali Ehli’l-Endülüs33: Ahmed b. Yahya ed-Dabyi’nindir. (H. 599 M. 1202) Bu kitapta Endülüs’ün alimlerinden, emirlerinden şairlerinden, oraya girip çıkan şan şeref sahibi kişileri anlatmıştır. Bu eser, İmam Mekki’nin hayatını anlatan Endülüs kaynaklarından biridir. Lakin muhtasar bir şekilde anlatıp ismini, nesebini, aslını, seferlerini, şeyhlerinden ilim talebini ve menakıplarından bir şeyi zikretmekle yetinmiştir. İmamın hayatı sh. 455’te 1367 rakamı altında anlatılmıştır.
(31)Ürdün Mektebetu’l-Menar tarafından üçüncü baskıyla H. 1405 M. 1985’te bir cilt ve bir cüz halinde Dr. İbrahim Samurai’nin tahkikiyle basılmış.
(32) Daru’l-Mısriyye baskısı. M. 1966.
(33) 1884’te Macrit’te basılmış.
5- Mu’cemu’l-Edibba34: Yakut el-Hamevi’nindir. (H. 626 M. 1228) Bu eserin diğer kaynaklardan ayırıcı özelliği şudur: İmam Mekki’nin hayatını anlatırken çoğu te’lif eserlerin hayatına, siretine ve menakiplerine nisbeten çok anlatmıştır.
6- İnbahu’r-Ruvati ala Enbahi’n-Nuhat35: Cemalü’d-din Ebu’l-Hasan Ali b. Yusuf’tur. (H. 646 M. 1248) Kıfti lakabıyla maruftur. İmam Mekki’nin hayatını anlatan en kapsamlı, geniş kaynaklardandır. Çünkü onun hayatını ve te’lif eserlerini uzunca, tafsilatıyla anlatmıştır.
7- Vefeyatu’l-A’yan36: İbni Halkan’ındır. (H. 681 M. 1282) İmam Mekki’nin hayatını genişçe zikrederek hayatını ve seferlerini bütün ayrıntı ve tafsilatlarıyla yaptığı her sefer tarihini tespit etmekle beraber ve te’lif eserlerini tafsilatlarıyla ince noktasına kadar sayıyor.
8- Marifete’l-Kurrai’l-kibar ala’t-tabakati ve’l-A’sar37: İmam Şemsu’d-din Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-Zehebi’nindir. (H. 748 M. 1347) Mekki’yi kıraat imamlarından olarak addetmiş. Onun hayat tarihçesini, Mekki’yle aynı asırda yaşamış olan Eddani’nin (Tabakatu’l-Kurra) kitabından almış, cemetmiştir. İmamın siretiyle ilgili elimize ulaşan bilgiler arasında en güvenilir malumatlardan biridir.
9- E’d-Dibacu’l-Mezheb38: İmam Burhanu’d-din İbrahim b. Ferhun el-Maliki’nindir. (H. 799 M. 1397) İmam Mekki’yi, Maliki fakihlerinin tabakaları arasında 8. tabakada addetmiştir. Bu özellik, imam Mekki’nin hayatını anlatan daha önceki kitaplarda ibraz edilmesine önem verilmeyen bir şeydir.
(34) Kahire baskısı, Daru’l-Me’mun ve Zaret el-Maarifi’l-Umumiyye.
(35) Miladi 950’de Daru’l-Kutubu’l-Mısriyye tarafından Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim tahkikiyle basılmış.
(36)İhsan Abbas tahkikle baskı 1. Tabr. M. 1698. Beyrut, Daru’s-sadr.
(37) Beşşar Avvad, Maruf, Şuayb el-Arnaut ve Salih Mehdi Abbas tahkikiyle basılmış. Beyrut, Müessesetü’r-Risale 1. baskı. M. 1984. 2 cilt 2 fasikül.
(38) Beyrut baskısı Daru’l-Kutubu’l-ilmiyye
10- ayetu’n-Nihaye fi Tabakatu’l-Kurra39: Şemsu’ddin Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. el-Cezeri’nindir. (H. 833 M. 1429) Kendisinin de beyan ettiği gibi İbni Buşkuval’ın (sıla) kitabından naklediyor. İmam Mekki’nin hayatına yeni bir ekleme yapmamıştır.
11- Buğyetu’l-Vuat fi Tabakati’l-lügaviyin ve’n-Nuhat40: Hafız Celaluddin Abdurrahman es-Suyuti’nindir. (H. 911 M. 1505) Mekki’yi lügatta İmam addedip onu “Sahibu’l-İrap: irap sahibi” diye isimlendirmiş ve onu Kur’an ve arabiyye ilimlerinde “Ehli Tabahhur” diye vasıflandırmıştır.
12- Tabakatu’l-Müfessirin41: İmam Hafız Şemsuddin Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-Davedi’nindir. (H. 945 M. 1538) Mekki’yi tefsir imamlarından biri olarak addetmiştir. Şeyhi olan Suyuti’nin İmam Mekki’nin hayatını anlatırken, tabakalarının içine almadığı kitabının üzerine istidrak yapıp eksiklerini telafi etmiştir. Yine gelip geçmiş eski kaynaklardan naklederek herhangi bir şey izafe etmeden zikrediyor.
13- Nefhu’t-Tayyib min ⁄usni’l-Endülüsü’r-Ruteyyib42: Et-Tilmisani el-Mukri’nindir. (H. 1041 M. 1631) Bunu Said el-Endülüsi’nin, İbni Hazm’ın risalesine reddiye olarak yazdığının sonunda, zikretmiştir.
14- Keşfu’z-Zunun an Esami’l-Kutubi ve’l-Funun43: Hacı Halife Mustafa b. Abdullah el-Kostantini’nindir. (H. 1067 M. 1656) Bu eser, alfabetik sıraya göre tertip edilen ve İslam mirası kitapları isimlerine şamil olan fihrist vari kitaptır. Kitabın ismini ve onu müellife nisbetindeki güveni ziyadeleştiriyor.
El-Bağdadi İsmail Paşa b. Muhammed Emin de (H. 1339 M. 1920) onu izleyerek aslında olmayanları sonuna ek yapıp şu adla isimlendirmiş; “İzahu’l-Meknun fi’z-Zeyli ala Keşfi’z-Zunun.” İmam Mekki’nin te’lif eserlerine ulaşabilmek için her iki kitaba da müracaat ettim.
(39) Kahire, Matbaatu’l-babi el-Halebi tarafından, İbrahim Utve İved tahkikiyle basılmış. 1. baskı H. 1381 M. 1961. 1. cilt 1. cüzdür.
(40)Kahire, Mektebet İsa Halebi tarafından Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim tahkikiyle 1. baskı H. 1384 M. 1385. 2 cilt 2 cüz halinde basılmıştır.
(41) Alimlerden oluşan bir komitenin müracaatıyla Beyrut Daru’l-Kutubu’l-ilmiyye tarafından 1. baskı H. 1403 M. 1983 2 cilt 2 cüz halinde basılmış.
(42) Beyrut’ta Matbaatu Daru Sadr tarafından basılmış.
(43) Bağdat, Mektebetu’l-Müsenna tarafından, Şihabuddin el-Mir’aşi’nin tahkikiyle Bağdadi’nin zeyliyle basılmıştır.
15- Şezeratu’z-Zeheb fi Ahbarin min Zeheb44: Ebu’l-Fellah Abdu’l-Hayy b. El-İmad el-Hanbeli’nindir. (H. 1089 M. 1687) O kitap, sahiplerinin vefatlarına göre düzenleyip hayatlarını anlatıp cemeden bir kitaptır. İmam Mekki’nin siretini anlatan diğer geçmiş kitapların zikrettiklerinin üzerine izafe ettiğini göremedim.
16- Mu’cemu’l-Matbuat el-Arabiyyeti ve’l-Muarrebeh45: Serkis Yusuf İlyan’ındır. (H. 1351 M. 1932)
Basımcılığın çıkışından M. 192’ye kadar çıkan bütün arapça kitapların isimlerini bu kitapta toplayıp hasretmiştir. Daha sonra M. 1927’ye kadar bu kitabına iki zeyl daha yapmıştır. Te’lif edilen eserler ve Garibu’l-Kur’an’la ilgili basılmış kitaplara ulaşabilmek amacıyla ona müracaat ettim.
17- Mu’cemu’l-Mufehres li el-Fazi’l-Kur’an-ı Kerim46: Muhammed Fuad Abdulbaki’nindir. Ayet ve surelerdeki Kur’ani kelimelerin yerlerini tahdit etmek için ona müracaat ettim.
18- Mu’cemu’l-Müellifin47: Asrımızda olan Kahhale Ömer Rıda’nındır. Bu eser; kendisine ait beş veya daha çok te’lifatları olan kimselerin hayatını alfabetik sıraya göre, hayatını anlattığı her müellifin bilgilerini aldığı kaynaklarını da zikreden kaynak mercidir.
19- Mu’cemu’l-Mahtutat el-Matbuah48: El-Muncid Saluhu’d-din’indir. Bu, her fasikülü beş senede bir çıkan bir kitaptır. Bu M. 1954’ten beri sürüp halen devam ediyor. Arapça basılan ve tahkik edilen kitapların isimlerini indekslemektedir.
(44) Kahire, Mektebu’l-Kudsi tarafından basılmış. 1. basım H. 1370 H. 1371. 4 cilt 8 fasikül.
(45) Kahire, Matbaat Serkis tarafından 1. basım H. 1346 M. 1928’de 1 cilt 2 fasikül halinde basılmış.
(46) Türkiye İstanbul, Mektebeti İslamiyye tarafından M. 1984’te basılmış.
(47) Beyrut’ta, Dar İhyau Turas ve Mektebetu Müsenna’nın ortak basımıyla basılmış. Fotokopi basım. 8 cilt 15 fasikül.
(48) Beyrut’ta Daru’l-Kitabu’l-Cedid tarafından basılan 1. baskı H. 1382-1400 M. 1962-1980. 5 cilt 5 fasiküldür.
