Vaz’i Hükmün Kısımları: 1

1- Sebeb (Alamet) 2

1- Yükümlünün Fiili Olmayan Sebebler (Alametler): 2

2- YükümlününFiili Olan Sebebler (Alametler): 2

A- Yükümlünün Yapması istenen Sebebler: 2

B- Yükümlünün Yapmaması istenen Sebebler: 2

C- Yükümlünün Yapıp Yapmamada Serbest Olduğu Sebebler: 3

Sebebin Hükümleri: 3

2- Şart 4

1- Sebebi Tamamlayan Şartlar: 4

2- Müsebbebi Tamamlayan Şartlar: 5

3- Teklifi Hükümlere Ait Olan Şartlar: 5

4- Vazi Hükümlerin Gerçekleşmesi İçin Aranan Şartlar: 5

1- Şer’an Var Olan Şartlar (Şer’i Şartlar) 6

2. Tarafların Koydukları Şartlar; 6

a. Akdin Varlığı ile İlgili Olan Şartlar: 6

b. Akidden Doğan Yükümlülükleri Artıran veya Kuvvetlendiren Şartlar. 6

3- Mâni (Engel) 7

1. Sebebi Etkileyen Mâni: 7

2. Hükmü Etkileyen Mâni: 7

1. İbadetler: 8

2. Sözleşmeler: (Akidler) 9

Batıl Akdin Hükmü: 9

Fas id Akidler: 10

Fasid Akdin Hükmü: 10

İslâm Şeriatında Aklın Yeri: 11

Aklın Îyi Veya Kötü Görmesi Meselesi: 11

1. Mutezilenin Görüşü: 11

Mutezilenin Bu Görüşünden Doğan Sonuç; 12

2. İmam Maturidinin ve Hanefilerin Görüşü: 13

3. Eşarilerin ve Cumhur Ulemanın Görüşü: 13

VAZ’İ HÜKÜMLER

Vaz’i hükümler, Allah Teala’nın teklifi hükümleri bağladığı bir kısım ka­yıt ve şartlardır.

Şer’î hükümlerin yerine getirilmesi için bunları gerektiren sebeblerin bu­lunması, kendilerinde aranan şartların tahakkuk etmesi ve bunları engelle­yecek manilerin ortadan kalkması gerekir. Mesela yükümlünün kılmış oldu­ğu bir farz namazının sahih olması için namazın sebebi sayılan vaktin girme­si, sıhhatinin şartı olan abdestin alınmış olması ve sıhhatini engelleyen de­lilik gibi bir maninin bulunmaması gerekir.

Vaz’i Hükmün Kısımları:

Vaz’i hükümler, sebebler, şartlar ve engeller diye üç kısma ayrılmaktadır:

1- Sebeb (Alamet)

Tarifi: Cumhur ulemaya göre sebeb, şeriatı koyan Allah Teala’nın hükmün varlığını gösteren bir nişane kıldığı açık ve net alamettir. Tariften de anlaşıl­dığı gibi, Allah Teala’nın tayin ettiği sebeb, hükmün sebebi sayılır. Kulların hükme sebeb tayin etme yetkileri yoktur. Zira insanların yükümlü oldukla­rı hükümleri koyan Allah’tır. Bu hükümlerin sebeblerini de ancak O, tayin eder. Mesela namazın farz olması İçin, vaktin girmesinin sebeb olduğunu o beyan etmiştir. Görüldüğü gibi sebeb, hükmü meydana getiren bir etken, bir faktör değil, sadece hükmü gösteren bir alamet ve bir nişanedir. Zira asıl se­beb yüce Mevla’nın emridir.

Sebebin Kısımları: Sebebîer başlıca iki kısma ayrılmaktadır:

1- Yükümlünün Fiili Olmayan Sebebler (Alametler):

Bu tür sebeblerin meydana gelmesinde kulun her hangi bir katkısı yok­tur. Mesela Allah Teala, vaktin girmesini, namazın farziyetini gösteren; zaru­ret halini, leşten yemenin mubah olduğunu belirten ve ölümü mirasın varis­lere İntikal ettiğine delalet eden birer sebeb saymıştır. Kulun bunların ger­çekleşmesinde hiçbir katkısı yoktur.

2- YükümlününFiili Olan Sebebler (Alametler):

Bu türden olan sebebler, kulun yapmış olduğu iş ve hareketlerden mey­dana gelir. Mesela; Allah Teala kulun yolculuk yapmasını, ramazanda oru­cu yemeye ruhsat sağlayan bir sebeb, keza ahş-veriş yapmasını, satılan ma­lın el değiştirmesine bir sebeb .saymıştır. Yine kulun evlenmesi, tarafların bir­birlerine helal olmasını ve onlardan doğacak çocukların soyunun belli olma­sını gösteren bir sebebtir.

Bu kısımdan olan sebebler kendi aralarında üç kısma ayrılmaktadır:

A- Yükümlünün Yapması istenen Sebebler:

Kul, bunları yapmakla mükelleftir. Yapmadığı taktirde sorumlu olur. Me­sela evlenme imkanı bulunan ve evlenmediği taktirde zina işleyeceğinden kor­kan bir müslümanın evlenmesi gereklidir. Aksi taktirde günahkâr olur. Yü­kümlü bu türden olan sebebleri yaparsa bunlardan doğacak olan neticeler onun için bir haktır.

B- Yükümlünün Yapmaması istenen Sebebler:

Kulun bunları yapması yasaktır. Yaptığı taktirde sorumlu olur. Mesela; hak­sız yere bir insanı öldürmek, kısasa sebebtîr. Hırsızlık yapmak elin kesilme­sine bir sebebtir. Zina etmek, recmedilmeye veya celdedilmeye bir sebebtir. Başkasına ait olan malı telef etmek, onu ödemeye bir sebebtir. Kul bunları yapmamalıdır. Yaptığı taktirde bunlardan doğacak olan sonuçlardan sorum­ludur.

C- Yükümlünün Yapıp Yapmamada Serbest Olduğu Sebebler:

Kul, dilerse bunları yapar, dilerse yapmaz. Yükümlü bunları yaparsa, bunlardan doğan sonuçları hak etmiş olur. Mesela; ahş-veriş yapmak, birşe-yi kiraya vermek, bir hayvanı şer’i usûllere göre kesmek, bunlardan doğan neticelere birer sebebtir. Her ne kadar kul bu sebebleri yapıp yapmamada serbest ise de bu sebeblerden doğacak olan sonuçları kabullenip kabullen­memede her zaman serbest değildir. Mesela kişi evlenmekte serbesttir. Fa­kat evlenmenin sebeb olduğu mihrİ verip vermemede serbest değildir. Öde­mek zorundadır. Görüldüğü gibi yükümlünün fiili olan sebebler bir yönüy­le teklifi hükümlere, diğer yönüyle de vaz’i hükümlere girmektedir.

Bunlar, yükümlünün gücü İle meydana gelmeleri ve neticede ona bir kı­sım menfaatler veya zararlar doğurmaları yönüyle teklifi fiillere girmektedir­ler. Fakat bunlar işlendikleri taktirde başka hükümlerin doğmasına sebeb ol­maları bakımından da vaz’i hükümlere girmektedirler. Mesela evlenmek, eş­lerin birbirlerine mirasçı olma hükmünü doğurur ve buna sebeb olur.

Sebebin Hükümleri:

a. Sebebler gerçekleştiği taktirde, Allah Teala’nın bunlara bağladığı neti­celer de doğar. Bu sebebleri gerçekleştiren kul, neticenin doğmasını isteme-sede… Zira sebeblerden doğacak olan hükümleri tayin eden Allah’tır. Kulun bunları bertaraf etme yetkisi yoktur. Mesela, evlenen insan istemese de ev­lilikten doğan hükümler tahakkuk eder. Bu kişinin mehir vermesi, İntakta bu­lunması gerekir. Keza Ölen insan ve mirasçıları istemeseler de ölenin malı mi­rasçılarına İntikal eder. Zira ölüm mirasın gerçekleşmesine bir sebebtir. Al­lah Teala bunu böyle yapmıştır.

b. Fıkıh alimleri “sebeblerden doğan neticeleri Allah tayin eder” esasına dayanarak sözleşmelerin gerektirdiği hususların ve sonuçların da Allah Te­ala tarafından tayin edildiği kararına varmışlar ve “sözleşmeler de kendile­rinden meydana gelecek neticelerin sebebleridir” demişlerdir.[1] İşte bu ne­denledir ki sözleşme yapan taraflardan her hangi biri, Allah Tealanın akdin gereği saydığı her hangi bir hususa ters düşen bir şartı ileri süremezler. Me­sela bir malı satan kişi, sattığı eşyadan alıcının belli durumlarda faydalana­mayacağını şart koşamaz.

c. Sebeblerin gerçekleşmesiyle bunlara bağlanan hükümlerin de (müseb­bibin de) gerçekleşebilmesi için bu hükümlerin şartlarının da tahakkuk et­mesi ve engellerinin bulunmaması gerekir. Aksi taktirde sebebin bulunma­sına rağmen ona bağlı olan teklifi hüküm gerçekleşmiş olamaz. Mesela mi­ras bırakan kişi ölür de mirasçının hayatta olduğu bilinmezse veya hayatta olduğu halde İslâm dininden çıktığı öğrenilmiş olur ise, tereke mirasçıya in­tikal etmez. Zira mirasın intikali için mirasçının sağ olması şarttır ve İslâm’dan çıkması da bunun intikaline bir engeldir.

d. Sebeble illet arasındaki fark: Sebeb ve İllet, hükmün varlığını gösteren bîr alamet olma yönünden aynıdır. İler hangi bir farkları yoktur. Mesela; sar­hoş etme illeti, içki İçme haramının işlenİİdiğine dair bir alamettir. Namaz vak­tinin girmesi, namazın farz olduğunu gösteren bir alamettir.

Bir kısım fıkıh usulü alimleri, sebeble illet arasında her hangi bir fark ol­madığını söylerken diğer bir kısmı bunların gerçekte farklı olduklarını söy­lemişlerdir.

Bunlara göre sebeb, hükümle kendisi arasında her hangi bir münasebet bulunmayan alamettir. Vakitle namaz gibi. İllet ise, kendi İle hüküm arasında münasebet bulunan bir alamettir. Sarhoş etmekle haramhk gibi. Bunlar, yolculuğu, ramazanda oruç yemenin sebebi değil illeti saymışlardır. Zira yol­culukla orucu yeme arasında bir münasebet vardır, zira yolculuk zorluğu ifade eder. Zorlukta orucu vemek daha münasiptir.

Bazı usulcüler de sebebi, hükme müna.sib olan sebeb ve hükme müna–sib olmayan sebeb şeklînde ikiye ayırarak İni İhtilafı ortadan kaldırmaya ça­lışmışlardır. Bunlara göre sebeb, geniş kapsamlıdır. Hükümle İrtibatlandırılana da, onunla bağlantı kurulamayana da denir. İllet İse daha dar kapsamlıdır. Se­bebin sadece hükümle bağlantı kurulanına denilir.

2- Şart

Tarifi: Şart, hükmün bulunması kendisinin bulunmasına bağlı olan husus­tur. Yani hükmün bulunması, şartın bulunmasına bağlıdır. Bu nedenle şar­tın yokluğu halinde hüküm de bulunamaz. Fakat şartın varlığı halinde hük­mün de mutlaka bulunması gerekmez. Mesela abdest almak namazın sıhha­ti için bir şarttır. Abdestsiz namaz olamaz. Fakat abdestli olmak mutlaka na­maz kılmayı gerektirmez. (Meşrutun bulunması için şartın bulunması gere­kir. Fakat her şartın bulunduğu yerde meşrutun bulunması gerekmez)[2]

Şartların kısımları: Şartlar, sebebi tamamlayan şartlar, müsebbibi ta­mamlayan şartlar, teklifi hükümlere ait olan şartlar ve vaz’i hükümlere ait olan şartlar diye başlıca dört kısma ayrılmaktadır:

1- Sebebi Tamamlayan Şartlar:

Bunlar, hükmün sebebini güçlendirmek İçin gerekli kılınan şartlardır. Zekat verilecek malın üzerinden bir yıl geçmesi şartı, hırsızlık yapanın ko­lunu kesmek için çalınan malın muhafaza edilmiş bir mal olması şartı bu tür­den olan şartlara misaldir. Şöyle ki zekatın farz olmasının asıl sebebi, kişi­nin elinde nisab miktarı (yeter sayıda) malın bulunmasıdır. Bu kadar malın varlığı, zenginliği tam olarak ölçemediğinden bu malın yükümlünün elinde bir yıl boyunca kalmış olması şart koşulmuş ve hükmün sebebi güçlendiril­miştir. (Nİsab miktarı + bir yıl). Keza, hırsızlık cezasının uygulanmasının asıl sebebi, hırsızlık yapmaktır. Fakat hırsızlık etme sebebi kuvvetlendirilerek ça­lınan malın benzeri mallarda gösterildiği kadar muhafaza edilmiş olması şar­tı koşulmuş ve böylece sebeb güçlendirilmiştir.

2- Müsebbebi Tamamlayan Şartlar:

Bunlar ise, sebebden doğan hükmü kuvvetlendirmek İçin gerekli kılman şartlardır. Mesela vaktin girmesi, namazın farz olmasına sebeb olur. Namaz ise, müsebbebtir. Namazda avret mahallinin kapalı olması, abdestli olmak, kıbleye yönelmek gibi şartlar aranmaktadır. İşte bu şartlar, müsebbebi (se­bebden doğan hükmü yani örneğimizde namazı) kuvvetlendiren şartlardır. Zira namazın gerçek mahiyeti “Allah’ın azameti ve lütfü karşısında kulun tam bir vakar ve kuşuyla boyun eğmesidir.” Namaz kılarken aranan bu şartların namazın Özünü kuvvetlendirdikleri şüphesizdir.[3]

3- Teklifi Hükümlere Ait Olan Şartlar:

Bunlar, teklifi hükümlerin gerçekleşmesi için aranan şartlardı. Mesela namazın sahih olması için abdestli olma şartı, zina edeni recmetmek için onun evlenmiş olması şartı bu türden olan şartlardandır.

4- Vazi Hükümlerin Gerçekleşmesi İçin Aranan Şartlar:

Mesela öldürmede “kasdm” bulunması kısasın uygulanması için bir şart­tır. Öldürme olayı kısas hükmünün sebebidir ve vaz’i bir hükümdür. Bu vaz’i hükmün şartı vardır. O da kasdm olmasıdır. (Öldürme = sebeb, kasıt = se­bebin şartı, kısas = hüküm)

Başka bir yönden şartlar iki kısma ayrılmaktadır:

Seran var sayılan şartlar, sonradan konulan şartlar

1- Şer’an Var Olan Şartlar (Şer’i Şartlar)

Bunlar, şeriatı gönderen yüce Mevla tarafından konan sebeb veya müseb–bebin gerçekleşmesi için gerekli oian şartlardır. Sebebte bulanması gereken

şarta misal: Sancının saltığı malı alıcıya lesİim etme gücünde olması şartı, müsebbebte (hükümde) bulunması gereken şarta misal ise miras bırakanın ölümü anında mirasçının hayatta olması şartıdır. Zira bir malı satmak, o ma­lın mülkiyetinin satın alana geçmesine bir .sebebtir. Ancak bu sebebin mey­dana gelmesi için satıcının sattığı malı alıcıya teslim etme gücünde olması şart koşulmuştur. Bu nedenle denizdeki bir balığı veya gökte uçan bir kuşu sat­mak caiz görülmemiştir. Keza miras bırakanın ölmesi, geride bıraktığı malın mülkiyetinin mirasçılara intikal etmesine bir sebebtir. Ancak bu mülkiyetin İntikali İçin mirasçının hayatta olması şarttır.

2. Tarafların Koydukları Şartlar;

Bunlar, şeriatı gönderen yüce Mevlanın gerekli kılmadığı ve akid yapan tarafları serbest bıraktığı şartlardır. Evlenme akdinde mihrin bir kısmını pe­şin ödemeyi şart koşmak bu türden olan şartlardandır. Bunlar da kendi ara­larında iki kısma ayrılmaktadırlar.

a. Akdin Varlığı ile İlgili Olan Şartlar:

Bunlar, sebebi tamamlayan şartlardır. Kefilin devreye girmesi İçin borç­lunun taahhüdünü yerine getirmekten aciz olmasını şart koşmak bu türden oian şartlardandır.

Kefil gösterme sözleşmesi, alacağın tahakkuku için bir sebebdir. Borçlu­nun taahhüdünü yerine getirmekten aciz kalması şartı, bu sebebi güçlendir­mektedir. Zira kefilin tam fonksiyonu ancak bu durumda ortaya çıkar. Borç­lunun borcunu ödeme gücünde olması halinde İse, kefile ihtiyaç yoktur. Ta­raflar böyle bir şartı koşmakta serbesttir.

b. Akidden Doğan Yükümlülükleri Artıran veya Kuvvetlendiren Şartlar.

Bunlar ise müsebbebi (sebebden doğan hükmü) tamamlayan şartlardan­dır. Alış-veriş yapmak için alıcıdan parayı ödemesine dair veya satıcıdan sa­tılan malı teslim etmesine dair kefil göstermesini şart koşmak, bu tür şartlar­dandır. Bir malı satmak, o malın mülkiyetinin alıcıya intikal etmesi için bir sebebtir. Mülkiyetin intikali ise sebebden doğan bir hükümdür. Kefil göster­meyi şart koşmak, malın mülkiyetinin intikalini güçlendirdiği için müsebbe­bi tamamlayan bir şarttır.

Taraflar, bu türden olan şartlan koşmakta da serbesttirler. Ancak bu ser­bestlik mutlak manada değildir. Bir kısım kayıt ve şartlara bağlıdır. Fıkıh alim­lerinin bazıları bu türden olan şartların serbest olma sahasını geniş tutmuş­lar, diğerleri ise daraltmışlardır. Konu fıkıh kitaplarında detaylı olarak anla­tılmaktadır.

3- Mâni (Engel)

Tarifi: Sebeb veya hükümden kastedilen gayeye ters düşen şer’i bir hu­sustur. Başka bir ifade İle hükmün sebebine veya kendisine zıt olan başka bîr sebebtir. Mesela:

Zekat verecek kadar malı olan kişinin, nisab miktarını (yeterli sayıda olan malını) yetersiz kılacak kadar borcu bulunması gibi. Zekat vermenin sebe­bi, nisab miktarında bir mala sahip olmaktır. Bu miktarı yetersiz kılacak ka­dar borcun olması sebebin varlığını engelleyen bir mânidir.

Mâni’nin kısımları: Mâni, sebebe mâni veya müsebbebe mâni olmak üze­re başlıca iki kısma ayrılmaktadır:

1. Sebebi Etkileyen Mâni:

Bu tür bir mâninin varlığı halinde sebebin hikmeti ortadan kalkmış olur ve sebeb hükmün sebebi olmaktan çıkar. Bu türden olan mânilere misal ola­rak mirasçının dininden çıkması veya miras bırakanı öldürmesi ve zekat ver­mekle yükümlü olanın, nisab miktarını yetersiz kılacak kadar borçlu olma­sı zikredilmektedir. Zira mirasçı olmanın sebebi, miras bırakanın ölmesi ve miras bırakanla mirasçı arasında akrabalık bağının bulunmasıdır. Bu bağın gereği olarak mirası bırakanın mirasçının yaşantısını devam ettirmeye yardım­cı olması ve mirasçının da miras bırakana karşı samimi olması ve dostluğu­nu devam ettirmesi gerekir. Miras bırakanı öldürmek veya onun dininden çık­mak ise, akrabalık bağını koparıp, mirasçının miras bırakana karşı samimi ol­madığını aralarındaki dostluğu devam ettirmediğini gösterir ve mirasm bu­na intikaline engel olur.

2. Hükmü Etkileyen Mâni:

Bu türden bir mâninin bulunması sebebin varlığına engel olmaz. Ancak sebebten doğan hükmün gerçekleşmesine engel olur. Buna misal olarak kı­sasın uygulanmasına engel olan şüphe ve babalıktır. Bir müslüman, haksız yere kanı helal olmayan birini öldürecek olursa, öldürene kısas uygulanır. An­cak baba oğlunu öldürür ise, veya öldürülen kişi Öldürücü olmayan bir aletle öldürür ise, bunlara kısas uygulanmaz. Diğer cezalar uygulanır.

Burada, hükmün sebebi mevcuttur. O da haksız yere bir cana kıymaktır. Sebebe engel olan her hangi bir mâni yoktur. Bu sebebin belirttiği hüküm ise, kısası uygulamaktır. Ancak buna engel olan babalık veya şüphe mani­leri bulunmaktadır. Bu nedenle hüküm gerçekleştirilemez ve kısas uygula­namaz.

Babanın oğlunu öldürmesi halinde, babaya kısas uygulanamayacağı hak­kında Resulullah (sav) şöyle buyurmuştur: “Evlat karşılığında babaya kısas yapılmaz.”[4] Keza şüphe bulununca cezaların düşürülmesine dair de Resulullah şöyle buyuruyor: “Sır çıkar yol bulduğunuz müddetçe cezaları düşürün”[5] Diğer bir rivayette: “Sizin için mümkün olduğu ölçüde müslümanlardan cezaları düşürün. Eğer suçlu için bir çıkar yol varsa, onu serbest bı­rakın. Zira halifenin affetmede hata etmesi, cezalandırmada hata etmesin­den daha hayırlıdır”[6] buyurmuştur.

Hükme engel olan mâniler kendi aralarında üç kısma ayrılmaktadırlar. Bun­lar da;

a. Teklifi hükümlerle birlikte bulunmaları imkansız olan mâniler. Bunlar kişinin yükümlülüğünü düşüren mânilerdir. Küçük olmak, bayılmak ve de­lirmek bu mânilere misaldir.

Bu hususta Hz. Ali’den Resulullah’ın şöyle buyurduğu rivayet edilmekte­dir: “Üç kişiden kalem kaldırılmıştır (Bunlar yaptıklarından sorumlu değil­lerdir): Aklı başına gelinceye kadar deliden, ergenlik çağına erişinceye ka­dar çocuktan ve uyanıncaya kadar uyuyandan.”[7]

b. Teklifi hükümlerle birlikte bulunmaları düşünülebilen ancak varlıkla­rıyla hükmü kaldıran mâniler. Bunlara misal oarak kadının lıayiz görmesi, ni–fas halinde bulunması zikredilmektedir. Bu hallerde bulunan kadından yü­kümlülük düşmez. Ancak bu haller, namazın kılınmasına, camilere girilme­sine, Kur’an’m okunmasına engel olurlar.

c. Teklifi hükümleri düşürmeyen, ancak teklifi hükümlerin gerekliliğini or­tadan kaldırıp onları seçenekli hükümler haline getiren mâniler. Cuma na­mazını kılma hususunda hasta olmak, kadın olmak bu tür mânilerdendir. Has­talık ve kadınlık cuma namazının kılınmasına engel değillerdir. Fakat bun­lar cuma namazının gerekliliğini ortadan kaldırır ve bu durumda olan kişi­lere cumayı kılıp kılmama hususunda serbestlik getirir.

Hükümlerin Sahih, Fas id ve Batıl Olması:

Ahkâm-ı seriye ile ilgili olan meselelerden biri de hükümlerin sahih, fa-sid veya batıl’olması meselesidir. Gerek teklifi hükümler, gerekse vazi hü­kümler sahih, fasid veya batıl olabilirler. Bu konuları incelemek için hüküm­leri başlıca iki kısma ayırmak gerekmektedir. Bunlar da ibadetler ve akidler–dir.

1. İbadetler:

ibadetler, sadece sahih olan ibadetler ve sahih olmayan ibadetler diye iki kısma ayrılmaktadır. Sahih olmayan ibadetlerin baul veya fasid olmaları farksızdır. Zira İbadetlerdeki her hangi bir eksiklik onların yerlerine getiril­melerine engel olur. Bu nedenle ibadetlerin tam yapılması gerekmektedir. Mesela namazın sahih olması için namazın bir parçası sayılan ruku’u yapmak gerekli olduğu gibi namazın bir şartı olan abdestîn de tam olarak alınması gereklidir. Abdestİn eksikliğinden doğan fasidlîk namazın kabulüne engel olur.

2. Sözleşmeler: (Akidler)

Cumhur ulemaya göre, akidler de ibadetler gibi ya sahih veya gayri sahih diye yalnız İki kısma ayrılmaktadır. Cumhur ulema, sahih olmayan akid–leri batıl ve fasid diye iki kısma ayırmamışlardır. Bunlara göre, bir akdin sahih olabilmesi İçin, o akdin bütün rükunlarını, şartlarını kapsaması ve sıhhatına engel olacak her hangi bir mani ile karşılaşmaması gereklidir. Bu nedenle bir akdin her hangi bir rüknü veya şanı bulunmazsa yahut sıhhatine engel ola­cak bir mani bulunursa bu akid sahih değildir. Böyle bir akdi batıl ve fasid şeklinde ikiye ayırmaya ihtiyaç yoktur.

Hanefiler ise. akidleri başlıca sahih ve gayri sahih diye iki kısma ayırdık­tan sonra gayri sahihleri de batıl ve fasid diye iki kısma ayırmışlar ve böy­lece akidleri üç kısımda incelemişlerdir.

a. Sahih akidler: Bunlar, bütün rükün ve şartlarını kapsayan, sıhhatine en­gel olacak herhangi bir mani ile karşılanmayan akidlerdir.

b. Batıl akidler: Bunlar, temelinde eksiklik bulunan akidlerdir.

Hanefilere göre bir sözleşmenin temelini icab, (teklif) kabul (teklifi kab­ul) ve akdin konusu (akid yapılan şey) teşkil etmektedir.

Bu itibarla sözleşmenin rükunları sayılan bu üç şeyden her hangisi veya hu rük unlan tamamlayan şartlardan her hangi biri bulunmazsa, akdi meydana getirecek sebeb bulunmamış olur ve akid batıldır. Mesela belli olmayan veya taraflardan birinin kabulünü içermeyen bir akid batıldır. Zira onu meydana getirecek rükünden yoksundur. Keza içki satmak gibi helal olmayan veya gök­teki kuşu satmak gibi yerine getirilmesi imkansız olan akidler batıldır. Zira burada akdi durumunu tamamlayan şarta hırda eksiklik vardır. O da akdîn konusunu teşkil eden şeyin helal olması şartı ve teslim edilmesi mümkün olan bir şey olması şartıdır. Burada İşte bu şartlar mevcud değildir.

Batıl Akdin Hükmü:

Bu türden olan akidler, hiç yapılmamış gibidir. Bunlardan her hangi bir sonuç doğmaz. Taraflar böyle bir akdi devam ettirecek olurlarsa, günahkâr olurlar. Mesela bir müslümanın kız kardeşiyle evlenmesi haramdır. Böyle bir evlilik yapılmışsa akid batıldır. Bu akid her hangi bir hukuki sonuç doğur­maz. Kadının nafaka isteme hakkı yoktur. Doğan çocuğun nesebi sahih sayılamaz. Taraflar bir haramı işledikleri için günahkar olurlar. Bunların hemen aralan ayrılır. Sadece kadının, benzederininki kadar mehir alma hakkı doğar.

Fas id Akidler:

Bunlar sıfatlarında eksiklik bulunan akidierdir. Sözleşmeden doğan hük­mü tamamlıyan veya bu hükümle ilgili olan şartlardan her hangi biri eksik olursa, akid fasid olur. Mesela abş-verişte satış bedelinin bilinmemesi akdi fasid kılar. Zira satış bedelinin bilinmesi akciin hükmünü tamamlayan bir şart­tır. Bunun bulunmaması akdi fasid kılar. Keza vadenin belirtilmemesi de ak­di fasid kılar. Zira bu akdin hükmü ile ilgili bir şarttır. Bunun bulunmaması akdi fasit kılar.

Fasid Akdin Hükmü:

Bu türden olan akidler eksik bir şekilde mevcuttur. Aslında bunların biz­zat yapılmasıyla her hangi bir sonuç doğmaz. Tarafların yaptıkları bu tür bir akdi bozmaları gerekir. Bozmadıkları taktirde günahkâr olurlar. Taraflar, bütün bunlara rağmen fasid bir akde dayanarak satılan malı müşteriye tes­lim ederlerse malın mülkiyeti müşteriye intikal eder. Müşterinin malın ittifak edilen fiyatını değil gerçek değerini ödemesi gerekir. Müşteri bu malı elin­de bulundurduğu müddetçe akdi bozmakla yükümlüdür. Zira malın mülkiyeti onda karar kılmış değildir. Fakat müşteri, malın üzerinde başkalarına bir hak kazandıracak şekilde tasarrufda bulunacak olursa, veya mal telef olursa başkalarının hakkını korumak İçin akdi geçerli saymak mecburiyeti hasıl olur ve akid bozulamaz.

Görüldüğü gibi Hanefilere göre de aslında fasid akid her hangi bir sonuç doğurmamaktadır. Ancak malın teslim edilmesi ile bir kısım sonuçlar doğur­maktadır. Bu da başkalarının hakkını korumak içindir.

Batıl ve lasid akidler konusunda cumhur ulema ile Hanefiler arasındaki ihtilafın asıl sebebi şudur:

Cumhur ulemaya göre; Bir akdin yasaklanmış olması, ondan her hangi bir sonucun doğmasına engel olur. Keza akidden doğacak hükümlerin gerçek­leşebilmesi için gerekli kılınan bir şartın bulunmaması akidden hüküm doğ­masına engel olur. Cumhurun delilleri şunlardır:

a. Şeriatın koyucusunun yasakladığı bir akdi yapmak, onun emrine kar­şı çıkmaktan başka bir şey değildir. Bu ise, böyle bir akidden her hangi bir sonucun doğmamasını gerektirir. Zira şeriatın koyucusu bir tasarrufu yasak­larken onun meşruluğunu kaybettiğini belirtmek için yasaklar. Bunu sadece cezalandırmak için zikreder.

b. Peygamber efendimiz bu hususa işaretle buyuruyor ki: “Kim emrimize uymayan bir iş yaparsa o reddedilmiştir.”[8] Yasaklanmış bir akidden hüküm çıkarmak, Resulullah’ın emrine uymayan bir şeyi yapmak hatta yasakladığını işlemek olur. Bu nedenle böyle bir akid yapılmamış gibidir.

c. Selefi salibin, bir akdin yasaklanmasını, onun batıl olduğuna delil gös­termede ittifak etmişlerdir. Mesela faizli ahş-verişin batıl olduğuna hüküm ver­mişlerdir. Zira faiz yasaklanmıştır. Keza müşrik kadınlarla evlenmenin batıl olduğuna karar vermişlerdir. Çünkü bunlarla evlenmek yasaklanmıştır. Ha­nefiler ise, bir kısım hakların korunması için fasid akidlerden bundan önce zikredilen bazı hükümler çıkarmışlardır. Cumhurun görüşü daha ihtiyatlı gö­rülmektedir.

İslâm Şeriatında Aklın Yeri:

Bir yükümlü müslüman, şeriatın gerektirdiği şeylerle yükümlü olduğu gibi aklın gerektirdiği şeylerle de yükümiü müdür?

Şii alimleri, hakkında Kur’an ve Sünnetten her hangi bir nas bulunmayan hususlarda aklın şer’i bir kaynak olacağını söylemişler ve aklın seri bir kay­nak kabul edilmesinin şer’an sabit olduğunu iddia etmişlerdir.

Şiilerin dışındaki cumhur ulema ise. aklın tek başına hiçbir zaman seri bir kaynak sayılamayacağını beyan etmişler ve hakkında direkt nas bulun­mayan hususların dolaylı yollarla naslara dayandırılmasının gerekli olduğunu söylemişlerdir. Bu dolaylı yolların kıyas, istihsan, mesalih-i mürsele ve ben­zeri yollar olacağını bildirmişlerdir. Aslında nasların bulunmadığı hususlar­da aklın seri bir kaynak sayılıp veya sayılmayacağı meselesinin ası! sebebi “aklın iyi gördüğünü iyi, kötü gördüğünü de kötü kabul edip veya etmeme meselesidir.” Şii alimleri itikadı konularda Mutezile mezhebini taklid etmiş­lerdir. Bu nedenle akılcı bir metodla hareket etmekte ve aklın iyi, gör­düğünü iyi kötü gördüğünü de kötü kabul etmişlerdir. Böylece nassların bulunmadığı konularda aklın direkt bir kaynak olduğunu kabul etmişlerdir.

Aklın Îyi Veya Kötü Görmesi Meselesi:

Aklın her hangi bir şeyin iyi veya kötü olduğuna tek başına karar verip veya veremeyeceği alimler arasında İhtilaf konusu olmuş ve alimler bu meselede üç kısma ayrılmışlardır.

1. Mutezilenin Görüşü:

Mutezile mezhebinden olan alimler, eşyayı üç kısma ayırmışlar ve bu yol­la aklın hüküm koymadaki gücünü belirtmeye çalışmışlardır. Bunlara göre eşya şu üç kısma ayrılmaktadır:

A. Kendiliğinden iyi olan şeyler. Bunların İyi oldukları bellidir. Allah Teaiamn bunları emretmemesi imkansızdır. Bunları mutlaka emreder. Doğ­ru söylemek, adaletli davranmak, bunlara misaldir. Kul bunlarla ilgili şeriatın hükmünü bilmese dahi bunları yapmakla yükümlüdür.

B. Kendiliğinden kötü olan şeyler. Bunların da kötü oldukları bellidir. Al­lah Teala’nın bunların yapılmasını emretmesi mümkün olamaz. Bilakis bun­ları mutlaka yasaklar. Yalan söylemek, zulmetmek bunların misallerindendir. Kul, bunları yapmamakla yükümlüdür. Bunlarla ilgili olan şeriatın yasağını bilmese dahi.

C. İyi olma ile kötü olma arasında bulunan şeyler. Bunlar bazı yönleriy­le iyidir. Diğer bazı yönleriyle de kötüdürler.

Allah Teala’nın bunların yapılmasını emretmesi de ve bunları yasak­laması ela mümkündür. Eğer Allah Teala bunların yapılmasın! emrederse, bu emirden dolayı bunlar iyidir. Şayet yasaklayacak olursa bu yasaktan dolayı bunlar kötüdür.

Mutezile mezhebinden olan alimler bu görüşlerine delil olarak şunları söy­lemişlerdir:

a. Bir kısım işler ve sözler vardır ki, akıllı bir insanın bunları yapmaması ve söylememesi düşünülemez. Bunları yapan veya söyleyenin kınanması şöy­le dursun, bilakis o, övülür ve takdir edilir. İşte bu türden olan iş ve sözler kendiliğinden güzel şeylerdir. Doğru söylemek bu türdendir.

Buna mukabil bir kısım iş ve sözler vardır ki akıllı bir insanın bunları yap­ması beklenmez. Çünkü bunların yapılmasına ya akıl engel olur, veya insan­ların kınaması. Böylece kişi bunları yapmaz. İşte bu türden olan söz ve amel1er kendiliğinden kötü olan şeylerdir. Yalan söylemek, bu türdendir.

b. İyilik ve kötülük akıl ile idrak edilen hususlardır. Kişi bunları zorunlu olarak bilir. Bunları bilmek için her hangi bir delile ihtiyacı yoktur. Mesela insanlık aklın bir gereği olarak zulmün kötü ve adaletin iyi olduğunu idrak etmiştir. Hatta bir kısım menfaatler sağlasa hile yalan söylemenin kötü, zararlara yol açsa bile, doğru söylemenin iyi olduğu anlaşılır. Bu hususta bütün insanlar aynı düşünür, dindarla dindar olmayanın her hangi bir farkı yoktur.

c. Şayet bazı şeylerin kendiliğinden kölü oldukları, diğer bazı şeylerin de kendiliğinden İyi oldukları kabul edilmeyecek olursa, peygamberlik iddia eden yalancıların da mucize gösterebilecekleri kabul edilmiş olur. Böylece gerçek peygamberle yalancı peygamberleri birbirinden ayırmak imkansız olur ve insanlar şaşkınlık içinde kalırlar. Zira bir kısım harikulade hususlar ken­dilerine güvenilen insanlardan görülebileceği gibi, kendilerine güvenilmeyen İnsanlardan da görülebilir. Eğer harikulade olan hususların yalancılardan gö­rülemeyeceği söylenirse bu taktirde aklın iyi ve kötüyü idrak ettiği kabul edil­miş olur. Çünkü buna karar veren akıldır. Şayet harikulade şeylerin yalancı­lardan da görülebileceği söylenirse bu taktirde mucizelerin faydasız olduğu söylenmiş olur.

Mutezilenin Bu Görüşünden Doğan Sonuç;

Mutezile mezhebinden olan alimlerin, aklın eşyanın iyi ve kötülüğünü yal­nız başına idrak edebileceğini söylemelerinden şu üç netice doğmuştur:

a. Peygamberin daveti kendilerine ulaşmayan ve cahiliye döneminde yaşayan insanlar kendiliğinden iyi olan şeyleri yapmakla ve kendiliğinden kötü olan şeyleri de yapmamakla yükümlüdürler. Mesela bunların yaîan söylemeleri, başkalarına haksızlık yapmaları caiz değildir. Zira akılları bu İş­leri yapmanın kötü olduğunu ortaya koymuştur. Buna rağmen onlar bu tür amelleri İşlerlerse kıyamette onlardan hesaba çekilecek ve cezaladırılacak–lardır. Şayet bunlar, adaletli davranır ve doğru söyleyecek olurlarsa, kıyamet­te bunun da mükafatını alacaklardır.

b. Her hangi bir konu hakkında nas bulunmazsa, insanlar aklın gerektir­diği hükümle yükümlüdürler. Bunu yapmazlarsa, hesaba çekileceklerdir ve cezalandırılacaklardır.

c. Allah tealanın kendiliğinden kötü olan bir şeyi emretmesi veya ken­diliğinden iyi olan bir şeyi yasaklaması imkansızdır. Allah’ın yalan söy­lemeyi emretmesi ve doğru söylemeyi yasaklaması imkansızdır.

2. İmam Maturidinin ve Hanefilerin Görüşü:

Eşya bunlara göre de üç kısma ayrılmaktadır:

a. Kendiliğinden iyi olan şeyler. Allah bunları yasaklamaz.

b. Kendiliğinden kötü olan şeyler. Allah bunları emretmez.

c. İyi ile kötü arasında bulunan şeyler. Bunların Allah’ın haklarında koy­duğu hükme göre iyi veya kötü oldukları anlaşılır.

Maturidi ve Ebu Hanifenin eşyayı üç kısma ayırmaları, bunların da eşya­nın ayırımı hususunda Mutezile ile aynı görüşte olduklarını gösterir. Fakat İmam Maturidi ve Ebu Hanife aklın yalnız başına kişiyi her hangi bir şeyle yükümlü kılmayacağını beyan etmişlerdir. Bunlara göre, kulun bir şeyle yükümlü olduğunu, her hangi bir cezaya çarptırılacağını ve ona bir mükafat verileceğini bilmenin tek yolu direkt veya endirekt nasdır.

Her hangi bir konu hakkında nas bulunmazsa, “akıl iyiyi kötüden seçer” diyerek akla başvurulup o konu hakkında hüküm vermeye girişilemez. Nas–lara dolaylı yolla baş vurulur. Bunun yolu da kıyas, istihsan, mesalih-İ mür-sele ve benzeri delillere baş vurmaktır.

Hülasa, sadece aklın, kulu yükümlü kılma ve eşya hakkında hüküm ver­me gücü yoktur. Mutlaka naslarla yardımlaşmak gerekir. Böylece emniyetli bir yol, takip edilmiş olur.

3. Eşarilerin ve Cumhur Ulemanın Görüşü:

Bunlara göre, eşyanın kendiliğinden iyi veya kötü olması diye bîr şey yok­tur. Allah’ın emrettiği şeyler iyi ve yasakladığı şeyler ise kötüdür. Allah’ın iradesi tamamen serbesttir. Dilediğini emredip ve dilediğini yasaklayabilir. Zi­ra Allah: “Yaptıklarından sorulmaz. Yaratılanlar ise sorumludur”[9] buyurulmuştur.

Akıl insanları her hangi bir şeyle yükümlü kılamaz. Aklın emir ve yasak­larına itibar edilmez. İnsanın yükümlülüğü ancak Allah’ın emir ve yasakla-nyla belli olur. Kulun cezalandırılması ancak Allah’ın emirlerine karşı gelin­diğinde, mükafatlandırması ise yine ancak O’nun emirleri tutulduğunda gerçekleşir. Eşariler, eşyanın kendiliğinden iyi veya kötülüğü olmadığını beyan ederek hem Mutezilelere hem de Maturidilere karşı çıkmışlardır. An­cak sadece aklın yükümlülüğün kaynağı olamayacağı sözleriyle Mu’tezileye karşı çıkmışlar ve Maturidilerle ittifak etmişlerdir.

Cumhur fukaha Eş’arinin görüşünü kabul etmiştir. Ve aklın şer’i hüküm­ler koyamayacağında Mutezile dışında bütün alimler ittifak etmişlerdir.

Ancak bu izahlardan, aklın her hangi bir fonksiyonu olmadığı anlaşıl­mamalıdır. Aklın da kendisine göre bir sahası vardır. Fakat onun sahası Al­lah Tealanin ona tanıdığı çerçeve içindedir. Kıyas, istihsan, mesalih-i mürsele gibi delillerin tesbit ve İşlerliğinde aklı kullanmanın büyük payı vardır. An­cak sadece akıl değil nassın yanında bir akıldır. Şer’i nasları çıkaran bir akıl­dır. Onları yerlerine yerleştiren bir akıldır.

Asıl mesele şudur; İslâmda yükümlülüklerin karşılığında mükafatlandır­ma veya cezalandırma vardır. Bunlar ise, yüce Mevlaya ait olan şeylerdir. Al­lah Teala’nın kuluna emretmediği veya yasaklamadığı bir şeyden kulunu hesa­ba çekmesi onun yüce şanına yakıştırılamaz. Zira O, bir âyetinde şöyle buyurmaktadır: u… Biz peygamber göndermedikçe azap edecek değiliz.”[10]