a- Bazı alimler helal,haram,farz,vacip,terğib ve terhib ve diğer tüm konularda zayıf hadisle amel edilir demiş ve amel edilebilmesi için iki şart öne sürmüştür;1-Hadis,şiddetli zayıf olmayacak. 2-Aynı konuda bu zayıf hadisin zıttını ifade eden sahih bir hadis olmayacak.Bu görüşte olan alimlerden bazıları şunlardır;
I. İmam Ahmet b.Hanbel (1)
II. İmam Şafii (2)
III. Ebu Davut Sicistani (3)
Hatta Ebu Musa el Medeni’nin belirttiğine göre A.B.Hanbel ’’ Ey oğlum sana hadisteki yolumu tarif edeyim ; Aksini gösteren (sahih hadis olmadıkça) , ben zayıf hadise muhalif olmadım.’’ demiştir. (4)
İbn Receb , A.B.Hanbel’in bu sözüne şöyle yorumda bulunur:’’A.B.Hanbel,zayıf hadisin zıttını gösteren hadis yoksa, zayıf hadisle delil getirirdi.Onun zayıf hadisten kastı Tirmizi’nin ’’hasen’’ ile murat ettiğine yakındır.’’(5) Şatibi ise A.B.Hanbel’in bu anlayışına pek de sıcak bakmaz ve şöyle der ’’O görüş bir müctehidin görüşüdür.Onun ictihadı doğruya da hataya da ihtimal taşır çünkü onun bu görüşünün bir delili yoktur…(6)
İmam Nevevi , konuda ihtiyat olunca ahkam (Haram-helal,bey’ , nikah,talak vb.) konularında bile zayıf hadisle amel edilir ,ihtiyat dışında ise zayıf hadisle amel edilmez,demiştir.Aynı Görüşü Suyuti de paylaşmaktadır. (7)
Bu alimler kendi görüşlerine delil olarak ’’ O hadisin asıl hükme isabet etmesi muhtemeldir.İsabet ederse,peygamberin sözüne uymaktan ötürü sevap alınır.O hadis asla isabet etmezse sevap alınmayacağı gibi günaha da dahil olmaz.Öte yandan o hadisle amel etmek,diğer adamların görüşlerinden daha faziletlidir.Ayrıca hadisi ihmal etmektense onunla amel etmek fazilettir.’’ düşüncesine dayanmıştır.
b-Bazı alimler zayıf hadisle hiç bir konuda amel edilmez demiştir.Bu görüşte olan alimlerden bazıları şunlardır;
I. İmam Buhari
II. İmam Müslim
III. Ebu Zür’a el-Razi
IV. Ebu Hatim el-Razi
V. İbn Hibban
VI. Hattabi
VII. İbn Hazm (Zahiri mezhebinin ikinci imamı)
VIII. İbn Arabi
IX. İbn Teymiyye (Çok tartışmalı bir isim)
X. Şevkani
XI. Elbani (Müteşeddit) (8) Bu alimler kendi görüşlerine delil olarak ’’Zayıf hadis zan ifade eder.Zan şüphe demektir ve nebimiz şüpheli şeylerden uzak durmayı (9) emretmiştir.’’ fikrine sarılırlar.
c- Sakındırmak-teşvik etmek ve fazilet bahislerinde zayıf hadisle amel edilir.Bunun dışında kalan farz,vacip,haram,helal ve akait… konularında amel edilmez.Bu görüş, kabul edilen görüştür.
Allame Suyuti’nin Kifaye’ye (10)dayandırarak Tedrib’te (11) belirttiğine göre ’’İbn Hanbel,İbn Mehdi,İbn Mübarek ’Helal ve haram konusunda rivayette bulunurken şiddetli/ince eleyip sık dokuyan oluruz ; faziletli konularda rivayet ederken müsamahakar/zayıflığa çok dikkat etmeyen oluruz.’demişlerdir.
Allame Celalettin Suyuti , hadis ekolü ve diğer ekollere göre zayıf hadisin rivayetine dikkat etmek gerekir. ’’Zayıf hadis rivayet etmek istediğin zaman ’’ Kale resulullah(Allah’ın resulu buyurdu/söyledi) deme.Aksine rivayet edildiğine göre,bize ulaştığına göre,nakl edildiğine göre,hikaye edildiğini göre…’’ de.Hadisin sahih veya hasen olduğu aşikar olunca ’’Kale resullah/Allah’ın resulu buyurdu.’’ de. (12)
Hadis senetleri alanında ince elemek gerekmez ve mevzu hadis hariç,zayıf hadisle onun zayıf olduğunu beyan etmeden amel emek caiz olur.Şu kadar var ki helal,haram gibi hükümler ve Allah’ın sıfatları alanında zayıf hadisle amel olmaz.Daha açık ifade ile akait ve ahkamda zayıf hadisle amel edilmez.’’ (13)
Bu alimler kendi görüşlerine delil olarak ’’Amel ettiğimiz bu hadis sahihse/doğruyu içeriyorsa hakka muvafakiyet gösterir ve bunda bir sorun olmaz.Bu hadis zahiren zayıf olduğu gibi batınen de zayıf olursa bu durumda biz bu hadisle hüküm bina etmediğimiz için üzerine mefsedet terettüp etmez.Bu amel bireyseldir.Yapılan şey dine aykırı olmayınca en kötü ihtimalle sevap alınmasa da günah da alınmayacaktır.Oysa en iyi ihtimalle hadisin ardından gidildiği için sevap alınacaktır.’’ fikrine sarılırlar ve zayıf hadisle amel için bazı şartlar ileri sürerler.Bu şartlar şunlardır ;
1-Zayıf olan bu hadis,şiddetli zayıf olmayacaktır.
2-Bu hadis,aslı olmayan/yeni bir şey getirmeyecek,genel bir aslın içine haml edilebilecek bir şey ifade ediyor olması gerekir.Yani zaten var olan bir şeye dahil edilebiliyor olması gerekir.
3-Bu hadisle amel ederken kesin olarak sevap alacağım şeklinde inanmamak gerekir.Bu hadisle sadece ihtiyat gereği amel edildiği bilinmelidir. Bu ikinci ve üçüncü maddeyi İbn Dakik ile İbn Adis’selam’ın zikrettiği söylenmiştir.
4-Sadece faziletli ameller konusunda amel edilir.
5-Bu zayıf hadisimizin zıttını gösteren sahih bir hadis olmamalıdır.
6-Bu madde sadece İbn Hacer’e ait olduğundan yazılmadı. (14)
Zayıf hadisle amel konusunda orta görüşü tercih ederiz.Orta görüş şudur ;
I. İmam Nevevi şöyle der:’’Ulema, zayıf hadisle fezaili amalde (faziletli amellerde) amel etme hususunda ittifak etmiştir. ’’ (15)
II. İbn Hacer el-Heytemi :’’Zayıf,mürsel,mudal,munkatı’ hadislerle fezaili amal alanında amel edileceğine ittifak edilmiştir.’’ (16)
III. Aliyyül Kari : ’’ İttifakla sabittir ki , zayıf hadisle fezaili amal (faziletli ameller) alanında amel edilir.’’ (17)
IV. Abdurrahman b. Mehdi :’’ Biz sevap,ceza ve fezaili amal rivayet ederken hadislerin senetlerinde müsamahakar oluruz;helal ,haram ve ahkam hadisleri rivayet ederken hadis senetlerinde şiddetli/çok titiz oluruz.’’ (18)
V. İbn Ebi Hatim:’’ Teşvik,sakındırma,zühd,adab konularında zayıf hadis yazılır.Helal ve haram konularında ise bu hadislerle delil getirilmez.’’ (19)
VI. Beyhaki : ’’Bir kısım hadis vardır ki bunların senetlerinde yer alan raviler meçhuldür veya yalancılıkla itham edilmiştir veya getirdiği haberi kabul etmemizi gerektiren diğer şartlar eksiktir.Dolayısı ile o hadis zayıftır.Bu hadis hüküm alanında kullanılmaz.Dualar,sakındırma ve teşvik etme ve meğazi alanında ise bu hadis kullanılabilir.’’ (20)
Dipnotlar
1-Fethu’l Muğis,1,333; Nureddin Itr, Menhecu’n Nakd fi ulumil hadis,s.291,Daru’l Fikr,2.Baskı,2010
2-Aksini gösteren hadis olmadıkça mürsel hadisle amel etmiştir. Fethu’l Muğis,1,333
3-Nureddin Itr, Menhecu’n Nakd fi ulumil hadis,s.291,Daru’l Fikr,2.Baskı,2010;İbn Mendeh’in anlattığına göre ;Ebu Davut Sicistani bir konuda sahih hadis olmayınca isnadı zayıf hadis tahric ederdi çünkü ona göre zayıf hadis,insanların görüşlerinden daha güçlüdür;Ulumu’l Hadis,İbn Salah,33-34
4-Hasaisu’l Müsned,s.27,tahkik : Ahmet Şakir
5-Şerhu İlelu’l Tirmizi,1,344
6-İ’tisam,2,16-17
7-el Ezkar,s.47;Tedribur’ravi,1,351
8-Geniş bilgi için bak.Said B.Nasır Ğamidi,Hakikatu’l bid’ ve ehkamiha
9-Tirmizi,2518; Tirmizi’nin belirttiğine göre bu hadis hasen-sahih’tir.Hakim ve İbn Hibban isnadı sahih demiştir, bakınız:Mekasidul Hasene fima iştehera alel elsine,c.1,s.257(manası zaten sahihtir.)
Hadisin ’’ Sana şüphe veren şeyleri terk et, şüphe vermeyen şeyleri yap.’’ kısmı pek çok kitapta geçer;Nesai,Sünen-i suğra;Sünen-i Darimi;A.B.Hanbel,Müsned;İbn Huzeyme,Sahih;İbn Hibban,Sahih;Hakim,Müstedrek;Nesai,Sünen-i Kübra;Beyhaki,Sünen-i Kübra;Ebu Davut Tayalisi,Müsned;Müsned,Bezzar;Müsned-i Ebu Yala;Metalibu Aliye,İbn Hacer;Müsned-i Şamiyyin,Taberani;Abdurrezzak,Musannef;İbn Ebi Şeybe,Musannef;Taberani,Mucemül Kebir;İbn Arabi,Mucem;Şuabul İman,Beyhaki;el Tahkik fi mesailil hilaf,İbn Cevzi;el Zühd,A.B.Hanbel…
10-s.163
11-Tedribu’r Ravi Fi Şerhi Takribi’n Nevevi,Allame Suyuti,s.351,Mektebetu’l Kevser,Riyad
12-Nureddin Itr,Menhecu’n Nakd fi ulumil hadis,s.296,Daru’l Fikr,2.Baskı,2010
13-Tedribu’r Ravi Fi Şerhi Takribi’n Nevevi,Allame Suyuti,s.350,Mektebetu’l Kevser,Riyad;Nureddin Itr,Menhecu’n Nakd fi ulumil hadis,s.296,Daru’l Fikr,2.Baskı,2010
14-el Ehadisu’s Zaife ve’l Mevzuatu elleti yustedellu biha ala bid’i fi’l ibadat,Camiatul islami (Üniversite),Ramiz Halid Hacı Hasan,Mektebetu’l Mearif,Riyad,1.Baskı,2008,s.84-85,c.1 ;Tedribu’r Ravi Fi Şerhi Takribi’n Nevevi,Allame Suyuti,s.351,Mektebetu’l Kevser,Riyad
15-el-Erbeun,s.12 ; Şerhu Sahih-i Müslim,1,85
16-Fetava’l hadis,s.132
17-el-Esraru’l Merfua,s.315;Mirkatu’l Mefatih,2,381
18-el Medhal,s.29
19-el Cerh ve Ta’dil,1,10
20-Delailu’n Nübüvve,1,34
