1- “Ademoğlunun her amelinin karşılığı kat kat verilir. Bir iyilik on katından yedi yüz katına kadar mükâfatlandırılır.”Allah Tealâ buyuruyor ki: “Ancak oruç müstesna, zira oruç, doğrudan doğruya bana edilen (riya karışmayan) bir ibadettir. Onun mükâfatını ben veririm.Oruçlu yemesini, içmesini ve cinsel arzularını benim için bırakmıştır…” (1)
Şerh :
”Oruç, doğrudan doğruya bana edilen bir ibadettir”
Orucun dışındaki ibadetlerde riya olabilir,oysa oruçta riya vaki bulmaz çünkü kişi oruçluyum dediği halde tek kaldığı yerde yeme içmeye devam edebilir.(2)
Allah teala,diğer ibadetlerin sevabı için ”On kattan yedi yüz kata kadar” sevap vereceğini belirterek bir sınır çizmiştir.Oruç ibadetinin sevabını ise sınırlandırmamış ve o sınırlandırmadan istisna etmiştir. Hadis hafızı İbn Recep’in ifadesi ile; Oruç tutmak bu belirtilen (10-700) katlardan daha fazla sevap olduğu için kutsi hadis ile bu katlardan istisna edilmiştir. (3)
Oruç,sabırdan bir cüzdür,sabır ile gerçekleştirilen bir ibadettir.Nitekim peygamberimiz Ramazan ayı için ‘Sabır ayı’ kavramını kullanmıştır.”O (ay) ,Ramazan ayı ve sabır ayı diye isimlendirildi.”(4)Diğer bir hadis ”Oruç,sabrın yarısıdır.”(5) Ramazan ayı ‘sabır ayı’ diye isimlendirildiğinden, sabır ile ilgili ayetlere bağlanabilir.Nitekim Buhari şarihi Bedreddin Ayni,ilgili hadis üzerine çeşitli değerlendirme ve nakillerden sonra sabırdan bahseden ayete yer verir(6).Ayetlerde sabredenlere hesapsızca mükafat verileceğini görmekteyiz; ”… Sabredenlere mükâfatları elbette hesapsız olarak verilir.”(7)
İbn Abdil Ber bu hadisin manası ‘ Allah’a yönelik ibadetlerin en güzelinin oruç olduğudur.Nitekim Allah teala bu kutsi hadis ile ibadeti kendisine izafe etmiştir (oruç benim içindir/essiyamu li).Bu durum ,diğer ibadetler üzerine orucun faziletini izhar etmeye yeterlidir.’ demiştir. İbn AbdilBer’in bu sözü üzerine ,Şarih Bedreddin Ayni’Şunu iyi bilin ki en hayırlı ameliniz namazdır.’ (8) hadisini hatırlatır ve ekler ‘Bu durum hadisten de anlaşılacağı üzere, soruyu soran muhataba göre değişir.Nitekim peygamberimiz başka bir hadiste “Amellerin en hayırlısı, az da olsa devamlı olanıdır.”(9) buyurmuştur.”(10) Buhari şarihi İbn Hacer el-Askalani (oruç benim içindir/essiyamu li) sözü hakkında ulema arasında ihtilaf olduğunu belirttikten sonra şöyle der :” Biz biliyoruz ki tüm iyi ameller Allah için yapılır,Allah hepsine karşılık verir ancak Allah teala oruca özel olarak değinmiş ve ‘benim için.’ demiştir çünkü insanoğlunun orucu riya için kullanma durumu yoktur,oruç sadece kalpte olan bir şeydir.Riya ,diğer amellere dahil olma yönünden farklı olarak oruca ancak haber cihetinden dahil olabilir.(11)
2- ”Her kim yalan söylemeyi ve yalanla iş görmeyi bırakmazsa , Allah onun yemesini,içmesini bırakmasına değer vermez (Allah o oruca muhtaç değildir).”(12)
Şerh :
Bu hadis bize gösteriyor ki oruç ile hedeflenen şey bizatihi açlık ve susuzluğu tatmak değildir.Zaten yapılmakta olan şey ile yapılan şeyin amaçlanması mantığa aykırı olurdu.Oruç tutmadaki hedef insanı olgunlaştırmaktır.
Buhari şarihi İbn Hacer’in belirttiğine göre; Bir diğer Buhari şarihi olan İbn Battal hadisteki ‘yalan söylemeyi bırakmayanın orucunun değersiz olduğunu’ belirten mana için şöyle demiştir :” Onun manası yalan söz söyleyeni tahzir etmektir.Ya orucu bırak ya da yalanı bırak demek değildir.” İbn Arabi şöyle demiştir :”Bu hadis,zikrolunan o fiilden (yalandan) ötürü, oruçtan sevap alınamayacağını gösterir.Yalan sözün ağırlığı nedeni ile oruç sevap getirmez.” Kadı Beydavi:” Oruçtan maksat sadece açlık ve susuzluk değildir.Aksine şehvetten… uzak durmaktır.Bunlar hasıl olmayınca Allah o oruca kabul nazarı ile bakmaz.”demiştir. İbn Hacer de bu tür eylemlerin orucun faziletini noksanlaştıracağını belirtmiştir.Sevri ise faziletin noksanlaşması değil , orucun bozulacağını ileri sürmüştür fakat cumhur (alimlerin çoğunluğu) orucun yalan nedeni ile bozulmayacağını ifade etmiştir.(13) Öte yandan Leys’in rivayetine göre Mücahit: ”İki haslet orucu bozar: 1-Gıybet 2- Yalan” demiştir. (14) Yalan ve gıybetin orucu bozucu oluşunu ‘ Sevabını bozar/azaltır.’ diye anlamak doğru olacaktır.Yalan söylemek ve gıybet orucu bozmaz sadece sevabını azaltır. (15)
Esasında konu ile ilgili hadis de mevcuttur.Bu hadisi Fethu’l Bari’de göremesek de diğer Buhari şerhi olan Umdetu’l Kari’de (16) görmekteyiz.”Oruç sadece, yeme ve içmeden kesilme değildir.” (17) İlgili konuya Huccetü’l İslam İmam Gazzali de değinmiştir;
Bilmiş ol ki oruç 3 derecedir; 1- Avamın orucu 2 – Havassın orucu 3- Ahassu’l havasın orucu.Avamın orucu: İki organı (mide ve tenasül uzvunu) korumaktır.Havassın orucu: Bu yukarıdakilere ilave olarak,gözü,kulağı,dili,eli ,ayağı ve diğer azaları korumaktır.Ahassü’l havas: Avam ve havasın riayet edecekleri maddelere ek olarak ; kalbini hasis emeller,dünya düşüncelerinden sıyırmak ve Allah’tan başka her şeyden çekerek bütün mevcudiyetiyle Allah tealaya bağlanmak ve hatırına ondan başkasını getirmemektir.(18)
Ayet :
1- ”Ey inananlar, kötülüklerden, şüpheli şeylerden korunmanız için oruç, sizden öncekilere farz edildiği gibi size de farz edilmiştir.” (19)
” كتب علي / Ketebe ala-Kütibe ala/ üzerinize yazdı/yazıldı” tabiri,aksine bir karine olmayınca “farz kılındı.” manasına gelmektedir. (20)
“Sizden öncekilere…” ifadesinden maksat, birinci derecede yahudiler ve hıristiyanlardır; Hz.İsa kendisine peygamberlik gelmeden önce kırk gün oruç tuttuğu için Hıristiyan din adamları bunu da ibadet olarak telakki etmişlerdir. (21) Bütün dinlerde hatta putperestlikte bile oruç vardır. Eski Mısır’da, Yunan’da, Roma’da oruç bilinen bir şeydir.(22)
Hasan-ı Basri’nin şöyle dediği rivayet edilmiştir: Yüce Allah, Yahudilere de, Hıristiyanlara da Ramazan orucunu farz kıldı. Fakat Yahudiler bu ayda oruç tutmayı bırakıp senede bir gün oruç tuttular. (23)
”kötülüklerden…korunmanız için…” ifadesinden maksat,bir kısım yasaklar ve günahlar vardır ki, bunların saikleri (İticileri) öfke ve şehvet gibi tabii duygular ve içgüdülerdir. Bunlardan uzaklaşabilmek için yalnızca üzerinde düşünmek yetmez; itici duygular ve içgüdülerin baskısını azaltacak veya bu baskıya karşı iradenin gücünü arttıracak uygun araçlarla eğitime ihtiyaç vardır. Oruç bu eğitim İçin ideal bir yoldur. Oruç ibadetinin ferdin iradesini güçlendirmesi ve onu günahlardan uzaklaştırması yanında, maddî imkânları yerinde olanları yoksulların, mahrumların halleriyle hallendirmek gibi bir işlevi daha vardır.(24)
______________________
Dipnotlar
1-Kutsi hadis.4,103-110 (1894);Fazlu savm,(1904);el Libas,(5927);Tevhid,(7942) ,Daru İbn Kesir,1.Baskı,2002 ;Müslim,(1151) ;İyiliklere verilen sevabın 700 kata kadar olduğunu belirten bölüm için ayrıca bak.Camiu’l Ulum ve’l Hikem,37.hadis.
2-Ayni,Umdetu’l Kari,c.10,s.370, Daru Kütübi’l ilmiyye,1.Baskı,2001,Beyrut ”Oruçta riya yoktur.” manasında hadis de vardır.Beyhaki bu hadisi Şuabu’l İman’da rivayet etmiştir.Elbani de Silsiletu’z Zaife’de bu hadisi zayıf olarak nitelendirmiştir.Ayni’nin naklettiğine göre Zühri ‘ Ameller hareket ile olur , oysa oruç kalpteki niyet ile gerçekleşir.’ demiştir. Ayni,Umdetu’l Kari,c.10,s.370, Daru Kütübi’l ilmiyye,1.Baskı,2001,Beyrut
3-Hafız,İbn Recep,Letaifu’l Mearif ,s.283-286,Daru İbn Kesir,5.Baskı,1999,Beyrut
4-Ebu Davut,H.N.2428
5-Tirmizi,3514,İmam Tirmizi bu hadis için hasen demiştir.
17-İbn Huzeyme,Sahih; Abdullah bin Vehb,Muvatta;Sünen-i Kübra,Beyhaki; Fethul Bari,İbn Hacer el-Askalani,c.4,s.117,Darul Marife,Beyrut
18-Gazzali,İhyau Ulumi’d Din,c.1,s.659,Bedir yayın evi,İstanbul/
الصوم ثلاث درجات صوم العموم وصوم الخصوص وصوم خصوص الخصوص
أما صوم العموم : فهو كف البطن والفرج عن قضاء الشهوة . 1
وأما صوم الخصوص : فهو كف السمع والبصر واللسان واليد والرجل وسائر الجوارح عن الآثام .2
وأما صوم خصوص الخصوص : فصوم القلب عن الهمم الدنية ، والأفكار الدنيوية ، وكفه عما سوى الله بالكلية 3
Arapça metin , Arapça baskıdan alınmıştır.Tercüme ise kısmen az önce adı verilen yayın evinden alınmıştır.Yaklaşık tercüme için bak.D.İ.B iki ciltlik ilmihal , c.1,s.380,Ankara,2006/
النَّظْرَةُ سَهْمٌ مَسْمُومٌ مِنْ سِهَامِ الشَّيْطَانِ ” (Şehvet nazarı ile) bakmak,şeytanın zehirli oklarından bir oktur.” (Müsned-i Şihab;İbn Cevzi,el-Tebsira) İlgili hadis , Taberani’nin Mucemu’l Kebir’inde aynı mana farklı lafızlarla geçmektedir. إِنَّ النَّظْرَةَ سَهْمٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ مَسْمُومٌ
Bir kaç farklı lafızla İmam Gazzali’nin İhyau Ulumi’d Din’inde de geçmektedir.Bak.c.1 (salihlerin orucu) ,s.660 / يَا عَلِيُّ! لا تُتْبِعِ النَّظْرَةَ النَّظْرَةَ؛ فَإِنَّ لَكَ الْأُولَى، وَلَيْسَتْ لَكَ الآخِرَةُ
“Ey Ali! Bir bakışın peşinden tekrar bakma (ard arda bakma) ! Çünkü birinci bakış, senin hakkındır (kasıtlı olmadığı için birinci bakışında sana bir şey yoktur.) İkinci bakış ise, senin hakkın değildir (kendi isteğinle olduğu için ikinci bakışında sana günah vardır.)” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/304;Ebu Davud;Tirmizi;Elbani ‘Sahihu’l-Cami’de 7953 numaralı hadiste, hadisin hasen olduğunu belirtmiştir.)
